Lolita (roman, 1955)

"Lolita" — Vladimir Nabokovun 1955-ci ildə qələmə aldığı roman. İngilis dilində yazılıb və ilk dəfə 1955-ci ildə Parisdə "Olimpiya Press" nəşriyyatında dərc olunub. XX əsrin ən görkəmli kitablardan biri sayılır: The Modern Library bütün zamanların yüz ən yaxşı romanlar siyahısında dördüncü yeri alıb^[2] , Le Monde qəzetinin XX əsrin 100 kitabı siyahısına və Time jurnalının əsrin ən yaxşı yüz romanı siyahısına düşə bilmişdir.^[3]

Lolita
Lolita
Kitabın ilk nəşrinin üzü
Janr	Roman
Müəllif	Vladimir Nabokov
Orijinal dili	ingilis
Yazılma ili	1950[1]
Nəşr ili	1955
Nəşriyyat	Olympia Press

ki jurnalının əsrin yüz ən yaxşı romanı siyahısına düşüb.^[3]

Lolita Nabokovun ən tanınmış romanı sayılır və onun bütün əsərləri üçün səciyyəvi olan mürəkkəb söz oyunlarına və təsviri detallara məhəbbətini nümayiş etdirir.

Nabokovun məşhur "Lolita" bestselleri erotika, sevgi prozası və sosial-tənqidi didaktikanın birləşməsi təcrübəsi kimi meydana çıxıb. Əsər zərif estetizm və fəlsəfi dərinliklə şərtlənir. Romanda qoyulan əsas problemlərdən biri sevgini darmadağın edən eqoizm mövzusudur. Roman azyaşlı qıza qarşı xəstə bir ehtiras duyan avropalı ziyalının dilindən danışılır və bu, onun intellektual fonunu müyyənləşdirir.

"Sunday Ekspress" nəşriyyatı kitabı pornoqrafik sayıb, tirajı tam aradan götürmüşdü. Kitab Fransada, 1955-ci ildən 1959-cu ilədək İngiltərədə, 1974-cü ildən 1982-ci ilədək CAR-da qadağan olunmuşdu. Məhdudiyyətlər Argentinada və Yeni Zelandiyada da tətbiq edilmişdir.

İki dəfə ekranlaşdırılmışdır (1962 və 1997-ci illərdə).

Nabokov "Lolita" romanı üzərində Amerika Birləşmiş Ştatlarında keçirdiyi tətil zamanı işləyirdi. Kitabın mövzusu öz dövrü üçün ağlasığmaz idi: yaşlı kişinin on iki yaşlı qıza qarşı olan ehtirasla dolu marağı.

"Lolitanın" nəşr olunması görünməmiş qalmaqal doğurdu, amma bu Nabokovun karyerasına və şöhrətinə mənfi təsir göstərmədi. Əksinə, "Lolita" müəllifə böyük gəlir gətirmişdir və ona ABŞ-daki müəllimlik işini saxlamağa və İsveçrəyə köçüb, diqqətini yaradıcılığına tam toplamağa imkan verdi. Bundan başqa, roman Nabokovun istedadına diqqəti cəlb edərək, bir göz qırpımında onu Amerikanın və Avropanın ən böyük yazıçılarından biri etdi.

Maraqlıdır ki, roman əvvəlcə Fransada "Olimpiya Press" nəşriyyatında dərc olunmuşdu, hansıki "yarıpornoqrafik" və bu janra yaxın romanları dərc edirdi. Nabokov bunu artıq dərcdən sonra başa düşmüşdü.

Balaca cazibədar qız obrazı ilk dəfə Nabokovun Berlində yazdığı "Lilit" (1928) şeirində peyda olur.^[4] O, 1939-cu ildə "Sehrbaz" povestini yazır, hansıki "Lolita" ilə oxşar süjetə malik idi.

Hesab edilir ki, Nabokov roman üçün materialı anonim etiraf olan və Havelock Ellisin "Studies in the Psychology of Sex" (ing. Cins psixologiyası üzrə tədqiqatlar) işinin fransız nəşrinin 6-cı cildinə əlavə qismində dərc edilən "Viktor X etirafından" əldə edə bilərdi,^[5]:148-149 Viktor X, Qərbdə yaşayan və əslən Ukraynadan olan zadəgan, öz cinsi həyatı, müxtəlif cinsi təcrübələr, o cümlədən pedofiliya, barədə açıq danışır.^[5]:156-157 Məlumdur ki, Nabokov tanışı amerikalı yazıçı Edmund Uilsondan Ellisin bu kitabını ona göndərməyi xahiş etmişdi. 1948-ci ildə, Nabokov "Lolita" üzərində işləməyə başlayanda, kitab göndərildi.^[6]

"Lolitanın" ssenarisi əsasında iki dəfə ekranlaşdırılmışdır, opera, müzikl və iki dəfə ballet yazılmışdır.

• Lolita (film, 1962) — Stenli Kubrikin rejissor olduğu İngiltərə və ABŞ istehsalı film. Nabokov ssenarini özü yazmışdı. lakin o, cüzi dərəcədə istifadə olunsa da, Nabokov yenə də Oskar mükafatına namizəd görülmüşdür. Stenli Kubrik və Ceyms Harris ssenarini xeyli redaktı etmişdilər, halbuki heç biri buna görə mükafat almadı. Filmdə Kler Gilti adlı qəhrəmanın xarakterini daha çox genişləndiriblər və Humbertin Doloreslə görüşdən öncə balaca qızlara olan tutqunluğuna işarə edən bütün istinadlar ləğv olunub.
• Kitab müzikl kimi Alan Cey Lerner və Con Barri tərəfindən adaptasıya olunmuşdur və adı "Lolita, My Love" (azərb. Lolita, mənim məhəbbətim‎) qoyulmuşdur
• 1982-ci ildə Edvard Olbi "Lolitananın" opera adaptasıyasını yaratmışdır. Tənqidçilər operanı heç də bəyənməmişdilər
• 1992-ci ildə rus bəstəkarı Rodion Şedrin rus dillində "Lolitananın" opera adaptasıyasını yaratmışdır. amma ilk dəfə 1994-cü ildə isveç dilində Royal Swedish Opera göstərilmişdir. Opera Rusiyanın Qızıl Maska mükafatı üçün namiizəd kimi irəli sürülmüşdü.
• Lolita (film, 1997) — Edrian Layn rejissor olduğu Fransa və ABŞ istehsalı film
• …və başqaları (Vikipediyanın ingilis bölməsində olan məqaləsində ətraflı baxın)

Hekayə baş qəhrəman olan və özünü Humbert Humbert (onun öz sözlərinə görə, bu təxəllüsdü) adlandıran şəxsin adından yazılıb. Humbert xüsusi görkəmli gənc balaca qızlara qarşı meyl hiss edir-onları "Nimfetka" adlandırır və onlara daxilli iblisliq aid edir. Bu qeyri-sağlam ehtirasının kökünü o, uşaq vaxtı Annabel Li adlı qıza hiss etdiyi sevgidə görürür. Böyüklər onları birdəfəlik ayırılar (tezliklə onların ayrılığından sonra Annabel xəstəlikdən ölür). Humbert nifmteka ilə əlaqəyə girməyini xəyal edir, amma qanun qarşısında qorxusundan öz arzularını həyata keçirməyə cəsarət etmir. Onun cavan fahişələrin xidmətlərindən kifayətlənir, sonralar isə, o, cavan görünən və balaca qıza oxşayan qadınla evlənir,

lakin tezliklə bu nikah dağılır və Humbert ruhi sağlamlığını sanatoriyada düzəldib, balaca Ramzdel şəhərinə köçür ki, burda sakitlikdə ədəbiyyatşünaslıqla məşğuliyyətini davam etdirsin. O, otuz beş yaşı olan və tək başına on iki yaşlı Dolores (evdə onu "Lo", "Lola" və "Dolli" kimi adlarla çağırılar) qızını böyüdən Şarlotta Heyz adlı dulun evində otaq kirayələyir. Humberti Doloresin mərhum Annabellə oxşarlığı onu şoka salır və o, bu evdə qalacağına qərar verir. Onun bəxtindən, Şarlotta öz kirayənişinə vurulur və, Dolores yay düşərgəsində olarkən, onlar nikah bağlayırlar. Humbert Şarlottaya heç bir marağı yoxdu (yaşlı qadınların əksəriyyətinə olduğu kimi), lakin bu imkandan istifadə edir ki, Doloresin (Humbert onu Lolita adı ilə çağırır) yanında qalsın.

Bir müddət sonra Şarlotta Humbertin öz "müşahidələrini" və Lolitaya olan hisslərini təsvir etdiyi gündəliyi tapır Sarsılan Şarlotta Humberti təhqir edir və tələsik qaçmaq planlaşdırır, amma tanışlarına və Lolitaya məktub göndərmək üçün poçt qutusuna tələsərək qaçır və maşının altına düşərək yerindəcə ölür. Humbert mərhum arvadının qızını yay düşərgəsindən götürür, lakin anasının öldüyünü onu söyləmir və yalandan Şarlottanın xəstəxanaya düşdüyünü deyir. Gecə o, Lolitanın içkisinə yuxu dərmanı qataraq, onu ələ almağa çalışır, amma dozanın çox az olduğunu və qızın narahat yatdığını düşünüb, bu fikirdən imtina edir. Səhər isə Lolita özü onu yoldan çıxarır, və məlum olur ki, o, heç də məsum deyil: onu bakirəliyindən düşərgə rəisinin oğlu mərhum edib.

Sonradan Humbert balaca sevgilisinə etiraf edir ki, onun anası ölüb və artıq o, onun tabeliyində qalıb. Ramzdelə qayıtmaq yerinə Humbert Humbert qızı Amerika üzrə səyahətə çıxır, arada bir kiçik mehmanxanalarda dayanaraq. Humbert Lolitaya dəbli geyimlər, komikslər, şirniyyatlar alır və hədələyir ki, əgər o, kiməsə onların əlaqələri barədə danışsa, hər şeydən məhrum olacaq və yetimlər evinə düşəcək, orda isə sərt, hətta monastır qaydalarına riayət olunur.

Təxminən yarım il səyahətlərdən sonra onlar Berdsley şəhərciyində dayanırlar, burada Lolita qızlar üçün məktəbə getməyə başlayır. Humberti Lolitanın həmyaşıdlarına qarşı qısqanclığı boğur və balaca qızın artan sərbəstliyi onu qorxudur, o, sevgilisini hər addım izləməyə başlayır və ona məktəbdəki əyləncə gecələrində iştirak etməyi və oğlanlarla ünsiyyətdə olmağı qadağan edir. Yeni qonşular bu halı köhnə dünyagörüşlü bir atanın qızına qayğısından gəldiyini düşünrlər. Buna baxmayaraq, Humberti istəmədən olsa da, Lolitaya drama dərnəyinə yazılmağa icazə verir, burada Lolita digər qızlarla hansısa Kler Giltinin və Vivian Damor-Blokun pyesini əzbərləyir. Premyera ərəfəsində Humbert aşkar edir ki, Lolita məşğələləri getmək əvəzinə, məlum olmayan insanlarla və yerlərdə sülənirdi, buna görə onlar dalaşırlar. Lolita evdən qaçır, Humbert isə şəhərin hər yerində onu axtarır; Nəhayət onu tapanda, qızcığaz bildirir ki, "böyük qərar qəbul etdi" və ona şəhərdən getməyi təklif edir.

Onlar Amerika üzrə yenidən gəzirlər, amma Humbert tezliklə görür ki, ona tanış olmayan adam onları hər yerdə izləyir. O, güman edir ki, bu adam Lolita ilə əlbirdi, amma buna qarşı heçnə edə bilmir. Yolda Lolita xəstələnir və Humbert onu xəstəxanaya buraxmaq məcburiyyətində qalır. Tezliklə qız yaxşılaşır, amma Humbert onu götürmək istəyərkən, məlum olur ki, o, öz əmisi çağırdığı adamla xəstəxanadan qaçıb. Humbert qəzəblənərək Lolitanı və onun oğurçusunu axtarmaq başlayır, amma bu heç bir nəticə vermir. Vaxt keçdikcə ümidsiz aşiq axtarışlarını saxlayır və Rita adlı qadınla bir ara münasibətdə olur, amma Lolitanı unutmur.

Bir neçə ildən sonra Humbert artıq 17 yaşına çatmış Lolitadan məktub alır, hansındaki Lolita ondan maddi kömək istəyir. O, ərdədir, hamilədi, onun həyat yoldaşı onun keçmişi haqqında heç nə bilmir. Humbert həmən sevdiyinin ərinin evinə gəlir, orda isə Lolita "oğrunun" kim olduğu açıqlayır: bu Berdsleydə tamaşa edilən pyesin müəllifi Kler Giltidi. O, Lolitanın valideynləri ilə tanış idi və uşağlıqdan qızı tanıyırdı. Gilti Lolitaya xəstəxananı tərk etməyə kömək etdi, amma sonradan onu pornoqrafik filmlərdə çəkilməyə məcbur etmək istədi, lakin qız onun əlindən qaça bildi. Bundan sonra Lolita müxtəlif işlərdə işləyirdə, ta ki gələcək əri ilə görüşənədək.

Humbert Giltidən qisas almaq qərarına gəlir. O, onu tapır və öldürür, sonra isə həbsə düşür. Öz hekayəsini isə həbsxanada yazır. Romanın əvvəlində olan saxta "redaktorun ön sözündən" xəbər olunur ki, məhkəmənin qərarını gözləmədən Humbert ürək tutmasından vəfat edir, "missis Riçard Skiller" , yəni Lolita, isə doğuş zamanı keçinir və dünyaya ölü qız gətirir.

• XX əsrin 100 kitabı (Le Monde)