Məhəmməd xan Ustaclı

Məhəmməd xan Şahqulu sultan oğlu Ustaclı və ya Toxmaq xan Ustaclı (fars. محمد خان تخماق استاجلو‎; XVI əsr, İrəvan – 1585, İrəvan) — XVI əsrdə yaşamış türkmən Ustaclı tayfasından olan Səfəvi məmuru, diplomatı və hərbi rəhbəri. O, 1568-ci ildən 1575-ci ilə qədər İrəvan və ya digər adı ilə Çuxursəəd bəylərbəyliyinin hakimi kimi xidmət etmişdir. Daha sonra, o, Osmanlı imperiyasına göndərilən nümayəndə heyətinə rəhbərlik etmişdir. Geri qayıtdıqdan sonra, o, bəzi hüquqi proseslərdə iştirak etmiş və 1578-ci ildə yenidən Çuxursəəd əyalətinə bəylərbəyi təyin edilmişdir. Səfəvi-Osmanlı müharibəsi (1578–1590) zamanı baş vermiş Çıldır döyüşündə o, əsas komandan kimi çıxış etmiş və məğlub olmuşdur. Bir neçə il sonra — 1583-cü ildə Məhəmməd xan Toxmağın bəylərbəyliyi əyalətin Osmanlı dövləti tərəfindən işğal edildiyinə görə sona çatmışdır. Bu əyalət 1604-cü ilə qədər Osmanlı dövlətinin tabeliyində qalmışdır.

Məhəmməd xan Toxmaq Ustaclı
fars. محمد خان تخماق استاجلو‎
1568 – 1575
ƏvvəlkiŞahqulu sultan Ustaclı
SonrakıƏbuturab Mirzə
1578 – 1583
ƏvvəlkiXəlil xan Əfşar
SonrakıOsmanlı işğalı
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi XVI əsr
Doğum yeri
Vəfat tarixi 1585
Vəfat yeri
Fəaliyyəti hərbi lider[d]
Atası Şahqulu sultan Ustaclı
Dini islam
Rütbəsi general

Boyu balaca olduğuna görə "Toxmaq" ayaması ilə tanınmışdır.

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Osmanlı dövlətində səfirliyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çəhəl Sütun Sarayında çəkilmiş I Təhmasibin şəkli
Herman Moll tərəfindən çəkilmiş Səfəvi xəritəsində İrəvan

Məhəmməd xan Ustaclı Çuxursəəd bəylərbəyliyinin özündən əvvəlki hakimi olan Şahqulu Sultan Ustaclının oğludur və onlar türkmən Ustaclı tayfasına mənsubdurlar.[1] Çuxursəəd bəylərbəyliyi hal-hazırkı Ermənistan ərazisini əhatə etmiş və onun əyalət paytaxtı İrəvan şəhəri olmuşdur. 1568-ci ildə Səfəvi hökmdarı I Təhmasib onu atasının yerinə bəylərbəyi və varis təyin etdi.[2] Bir neçə il sonra, şah özünündən ölqümündən qısa müddət əvvəl Məhəmməd xanı Osmanlı sultanı III Muradın taxta çıxması münasibətilə təbrik etmək üçün İstanbula göndərdi. I Təhmasib Osmanlı ilə münasibətlərdə 1555-ci ildən sonra formalaşmış isti münasibətlərin davam etdirilməsinin tərəfdarı idi.[3][4] Nümayəndəliyə 250 nəfər və 500 dəvə daxil idi. Nümayəndə heyəti 1576-cı ilin may ayında imperiyanın paytaxtı olan İstanbul şəhərinin yaxınlığında yerləşən Üsküdara çatdı. Onlar özləri ilə sultana şahdan hədiyyə vermək üçün qiymətli əlyazmalar, daş-qaşlar, habelə silahlar və gözəl xalçalar gətirmişdir.[1][4] Hədiyyələr arasında ən qiymətli hədiyyə brilliantlarla bəzədilmiş imperial çadır idi.[4]

Bunu böyük bir qarşılama mərasimi izlədi, elçilər gözəl formada bəzədilmiş atlar və 7 min dukat pulla geri göndərildilər. Həm mərasim, həm də çadirin hazırlanması Şahənşahnamənin birinci cildində təsvir edilmişdir.[4] Zeren Tanındıya görə, çadır "möhtəşəm incəsənət nümunəsi" olmuş, lakin bizim dövrümüzə gəlib çatmamışdır.[4] Məhəmməd xanın III Murada təqdim etdiyi I Şah Təhmasibin salamlama məktubu Topqapı sarayında saxlanılmaqdadır.[4][a]

Məhəmməd xan Osmanlıdan Qəzvinə qayıdır, ancaq burada ona diqqət və iltifat göstərilmir. Bu zaman onun Çuxursəəddəki ulkası alınıb Əbuturab Mirzəyə verilmiş və elə vilayətə də bəylərbəyi o təyin edilmişdi.[5]

Məhkəmə sahəsindəki fəaliyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

II Şah İsmayıl (1576–1577) öz qısa hakimiyyəti dövründə Məhəmməd xanı, baş vəzir Mirzə Şükrullah İsfahanini və Mirzə Əli Qacarı ədalət məhkəməsinin örf şurasının üzvləri təyin etdi. Ona divanbəyi Sultan İbrahim Mirzəyə maliyyə məhkəmələri də daxil olmaqla, fərdi məhkəmələrdə kömək etmək tapşırılmış, həmçinin dövlət maraqlarının təsirləndiyi məhkəmələrdə də divanbəyinə yardım etməli idi.[6][b]

Məhəmməd xan və digərləri tərəfindən hazırlanan qərarlar və tənzimləmələr II İsmayılın qəbul etməsi ilə Səfəvi dövlətinin Ali Divanında təstiqləndi və bir neçə aydan sonra praktikada tətbiq olunmağa başladı.[6][8]

Müharibə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1578-ci ildə Məhəmməd Xudabəndə (1578–1587) Məhəmməd xanı yenidən Çuxursəəd bəylərbəyi təyin etdi.[2] 1578–1590-cı illər Osmanlı-Səfəvi müharibəsinin başlanğıcında səfəvilər yaxınlaşan Osmanlı hücumu barədə məlumatlandırılsalar da, bu hücumun böyüklüyü barədə məlumatlı deyildilər.

Şah tərəfindən Məhəmməd xana imperiyanın şimal-qərbindəki bütün qüvvələri toplamaq əmri verildi.[9] Məhəmməd xan 15.000–30.000 arası qoşun toplayaraq, Çıldır düzünə doğru hərəkətə başladı. Bu yer Lələ Qara Mustafa Paşanın komandanlıq etdiyi Osmanlı ordusundan uzaqda deyildi.[9] Rudi Mathi qeyd edir ki, onun casusları Osmanlı ordusunun düzgün sayını tapa bilməmiş və "yalnız görə bildiklərini saya bilmişdirlər".[10] İsgəndər bəy Münşi (ö. 1633) və Xuan Tomas Minadoiyə (ö. 1615) görə, Məhəmməd xan Toxmaq casuslarının məlumatlarından cəsarətlənərək hücum etmək qərarına gəlmişdir.[10][11] Münşi qızılbaşları günahlandıraraq qeyd edir ki, onlar əlavə dəstək qüvvələrinin gəlməsini gözləmək əvəzinə, daxili münaqişələr və intiriqalarla vurnuxa-vurnuxa 100.000 qoşuna qarşı 10.000 nəfərlə hücum edərək güclərinin dağılmasına səbəb oldu.[10]

9 avqustda Məhəmməd xan və adamları Osmanlı ilə döyüşdü.[9] Say baxımından həddindən artıq çox olan osmanlılar qalib gəldilər. Qızılbaşlardan 6–7 min nəfər döyüş meydanında həyatını itirdi, 3 min nəfər isə əsir düşdü və əsirlikdə edam edildilər.[9] Məhəmməd xanın bəylərbəyi kimi ikinci xidmət dövrü 1583-cü ildə sona çatdı. Bunun səbəbi əyalətin Osmanlı tərəfindən işğal edilməsi idi. İşğal 1604-cü ilə qədər davam etdi.[2]

Məhəmməd xan Toxmağın (Ustaclı) qulamı (nökər-döyüşçü) Behbud Ağa idi. Behbud Ağa Kartlinin zadəgan ailəsinə (tavadi) mənsub idi və Məhəmməd xana xidməti zamanı İslamı qəbul etmişdi. Behbud Ağanın Əliqulu bəy və İmamqulu bəy adlı iki oğlu olmuşdur. Bu iki qardaş 1610-cu illərdə Kartlinin birgə idarə etmişdirlər.[12]

Qeydlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Həmçinin, Məhəmməd xanın atası da 1586-ci ildə Osmanlıya göndərilmiş səfirlik heyətində olmuşdur.[1] Bu səfər zamanı aparılan bahalı hədiyyələr sırasında I Şah Təhmasibin Şahnamə əsəri də olmuşdur.[1]
  2. ↑ Villem Floor qeyd edir ki, ümumi hüquq və ya örf məhkəməsi Səfəvi imperiyasında mövcud olan iki məhkəmədən biri olmuş və dünyəvi təbiətə malik olmuşdur.[7] Digər məhkəmə isə şəriət məhkəməs dini təbiətə malik olmuş və "dini və sivil məsələlərlə məşğul olmuşdur".[7] Bu iki məhkəmə orqanından ən vacibi olan örf məhkəməsinə imperiyanın ən yüksək ranqlı yurisdiksiyal məmuru olan divanbəyi başçılıq etmişdir. Divanbəyi şahın "ümumi hüquqla, xüsusilə cinayət hüququ ilə bağlı bütün məsələlərdə nümayəndəsi" hesab edilir.[7] Floor əlavə edir: "Örf məhkəməsi prinsip etibarıyla, dövlət əleyhinə olan bütün fəaliyyətlərlə - siyasi (xəyanət, zülm), maliyyə (dövlət əmlakın mənimsəmə, korrupsiya), adminstrativ (yüksək rütbəli məmurlar arasındakı münaqişələr) və cinayət (qətl, oğurluq) - maraqlanmışdır".[7]

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 Matthee, 2014. səh. 8
  2. ↑ 1 2 3 Floor, 2008. səh. 171
  3. ↑ Matthee, 2014. səh. 7–8
  4. ↑ 1 2 3 4 5 6 Tanındı, 2008
  5. ↑ Zabil Bayramlı. "Türk Qızılbaş əmirliyinin inzibati idarə sistemində yeri". Xalq Cəbhəsi. 22 noyabr 2016. 17 sentyabr 2020 tarixində arxivləşdirilib.
  6. ↑ 1 2 Floor, 2000. səh. 25–26
  7. ↑ 1 2 3 4 Floor, 2000. səh. 9–26
  8. ↑ Floor, 2001. səh. 40
  9. ↑ 1 2 3 4 Matthee, 2014. səh. 17
  10. ↑ 1 2 3 Matthee, 2014. səh. 17–18
  11. ↑ Ghereghlou, 2018
  12. ↑ Maeda, 2012. səh. 478

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]