Misinformasiya

Misinformasiya — yanlış və ya aldadıcı informasiya.[1][2] Bu, qəsdən aldadıcı xarakter daşıyan və təbliğat mahiyyəti olan dezinformasiyadan fərqlənir.[3][4][5] Misinformasiyanın ilkin tərifləri açıq şəkildə yalan, yanlış və ya faktiki olmayan ifadələrə diqqət yetirirdi.[6] Buna görə də dezinformasiyanın dar tərifi məlumatın qeyri-dəqiq, natamam və ya yanlış olmasından asılı olmayaraq keyfiyyətinə aiddir.[7] Bununla belə, son tədqiqatlar məlumatın düzgünlüyündən daha çox misinformasiyanı aldatmaya görə müəyyən edir,[8] çünki misinformasiya yalanı, seçmə həqiqətləri və yarı həqiqətləri əhatə edə bilər.[9]

Misinformasiyanın necə düzəldilməsi ilə bağlı araşdırmalar faktların yoxlanmasına yönəlmişdir.[10] Bununla belə, xəbərləri faktlar əsasında yoxlamaq olar, lakin inancları yox.[11] Araşdırmalar göstərir ki, faktların yoxlanması əks nəticə verə bilər.[12] Digərləri insanları misinformasiyaya meyilli edən şeyləri tədqiq edirlər. İnsanlar dinlədikləri və ya oxuduqları şeylə emosional cəhətdən bağlı olduqları üçün misinformasiyaya daha çox inanırlar. Sosial medianın rolu informasiyanı istənilən vaxt cəmiyyət üçün əlçatan etmişdir və bu, geniş insan qruplarını eyni anda öz məlumatları ilə birləşdirir.[13] Texnologiyanın inkişafı insanların məlumat ötürmə tərzinə və misinformasiyanın yayılmasına təsir göstərmişdir.[10] Misinformasiya cəmiyyətlərin məlumat qəbul etmə qabiliyyətinə təsir edir, bu isə daha sonra icmalara, siyasətə və tibb sahəsinə təsir edir.[13]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İlkin nümunələrə İntibah İtaliyasında siyasi rəqiblər arasında paskvillər şəklində yayılmış təhqir və qaralamalar daxildir. Bunlar Romada Paskvino meydanı və danışan heykəllər üçün adlandırılan anonim və hazırcavab ifadələrdir.[14] İnqilabdan əvvəlki Fransada "kanarlar" və ya çap olunmuş brodsaydlar bəzən oxucuları onları ciddi qəbul etməyə inandırmaq üçün bir oyma əlavə edirdi.

1588-ci ilin yayında İspaniya armadası ingilislərlə döyüşmək üçün yelkən açdığı zaman Avropa qitəsi həyəcanla xəbər gözləyirdi. İspaniya poçt müdiri və Romada ispan agentləri Papa V Siksti qoşunlar quruya enəndən sonra vəd etdiyi bir milyon dukatı buraxmağa inandırmaq ümidi ilə İspaniyanın qələbəsi xəbərlərini təbliğ etmişdilər. Fransada İspaniya və Britaniya səfirləri mətbuatda ziddiyyətli hekayələri təbliğ etmişdilər, İspaniyanın qələbəsi Paris, Praqa və Venesiyada yanlış şəkildə qeyd edilmişdir. Yalnız avqustun sonlarına qədər İspaniyanın məğlubiyyəti haqqında etibarlı xəbərlər böyük şəhərlərə çatmışdır. Donanmanın qalıqları payızda İspaniyaya qayıtmışdır.[15]

ABŞ-də ilk genişmiqyaslı misinformasiya halı olan Böyük Ay saxtakarlığından litoqrafiya.

İlk qeydə alınmış genişmiqyaslı dezinformasiya kampaniyası 1835-ci ildə Nyu-Yorkun "The Sun" publikasiyasında nəşr olunan Böyük Ay saxtakarlığı idi. Burada Aydakı həyatı təsvir etdiyi iddia edilən bir sıra məqalələr "insanabənzər yarasa varlıqların və saqqallı mavi unikornların" təsvirləri ilə tamamlanmışdır.[16]

Sosial media platformaları misinformasiyanın asanlıqla yayılmasına imkan yaradır. 2016-cı ildə ABŞ seçkilərdən sonra aparılan sorğular sosial mediada yalan məlumat alan bir çox insanın faktiki olduğuna inandığını göstərir.[17]

Bundan başqa, internetin yaranması misinformasiyanın yayılmasının ənənəvi üsullarını dəyişmişdir.[18] 2016-cı ildə ABŞ-də keçirilən prezident seçkiləri zamanı ümumi xəbər mediasının yalnız 6%-ni təşkil edən misinformasiyaya baxmayaraq, "etibarsız" hesab edilən veb-saytların məzmununun amerikalıların 40%-nə çatdığı müşahidə edilmişdir.[19] Bir çox sağlamlıq böhranı zamanı misinformasiya yayılmışdır.[20] Məsələn, 2014–2016-cı illərdə Ebola epidemiyası zamanı alternativ müalicə üsulları haqqında misinformasiyalar yayılmışdır.[21][22] Həmçinin, daha sonra COVID-19 pandemiyası zamanı misinformasiya həm qəsdən, həm də qəsdən olmayaraq səhiyyə elmi və tibb sahəsi haqqında ümumi savadsızlıq ilə birləşərək daha çox misinformasiya yaratmışdır.[23] Bununla belə, onları misinformasiyaya nəyin həssas etdiyi hələ də müzakirə olunur.[24]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Merriam-Webster Dictionary. "Misinformation". 19 August 2020. 25 February 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 August 2020.
  2. ↑ Fetzer, James H. "Information: Does it Have To Be True?". Minds and Machines (ingilis). 14 (2). 2004-05-01: 223–229. doi:10.1023/B:MIND.0000021682.61365.56. ISSN 1572-8641.
  3. ↑ Woolley, Samuel C.; Howard, Philip N. "Political Communication, Computational Propaganda, and Autonomous Agents". International Journal of Communication. 10. 2016: 4882–4890. 2019-10-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-22.
  4. ↑ Caramancion, Kevin Matthe. An Exploration of Disinformation as a Cybersecurity Threat // 2020 3rd International Conference on Information and Computer Technologies (ICICT). 2020. 440–444. doi:10.1109/icict50521.2020.00076. ISBN 978-1-72817-283-5.
  5. ↑ Fisher, Natascha A. Karlova, Karen E. "A social diffusion model of misinformation and disinformation for understanding human information behaviour". informationr.net (ingilis). 2013-03-15. 2023-05-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-05-11.
  6. ↑ Lewandowsky, Stephan; Stritzke, Werner G. K.; Freund, Alexandra M.; Oberauer, Klaus; Krueger, Joachim I. "Misinformation, disinformation, and violent conflict: From Iraq and the "War on Terror" to future threats to peace". American Psychologist (ingilis). 68 (7). October 2013: 487–501. doi:10.1037/a0034515. ISSN 1935-990X. PMID 24128313.
  7. ↑ Fallis, Don. "What Is Disinformation?". Library Trends. 63 (3). 2015: 401–426. doi:10.1353/lib.2015.0014. hdl:2142/89818. ISSN 1559-0682.
  8. ↑ Chadwick, Andrew; Stanyer, James. "Deception as a Bridging Concept in the Study of Disinformation, Misinformation, and Misperceptions: Toward a Holistic Framework". Communication Theory. 32 (1). 2021-10-20: 1–24. doi:10.1093/ct/qtab019. ISSN 1050-3293.
  9. ↑ Diaz Ruiz, Carlos. "Disinformation on digital media platforms: A market-shaping approach". New Media & Society (ingilis). 2023-10-30. doi:10.1177/14614448231207644. ISSN 1461-4448. 2023-11-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-03.
  10. ↑ 1 2 Lewandowsky, Stephan; Ecker, Ullrich K. H.; Seifert, Colleen M.; Schwarz, Norbert; Cook, John. "Misinformation and Its Correction: Continued Influence and Successful Debiasing". Psychological Science in the Public Interest. 13 (3). 2012: 106–131. doi:10.1177/1529100612451018. JSTOR 23484653. PMID 26173286.
  11. ↑ Diaz Ruiz, Carlos; Nilsson, Tomas. "Disinformation and Echo Chambers: How Disinformation Circulates on Social Media Through Identity-Driven Controversies". Journal of Public Policy & Marketing (ingilis). 42. 2022-08-08: 18–35. doi:10.1177/07439156221103852. ISSN 0743-9156.
  12. ↑ Nyhan, Brendan; Reifler, Jason. "When Corrections Fail: The Persistence of Political Misperceptions". Political Behavior (ingilis). 32 (2). 2010-06-01: 303–330. doi:10.1007/s11109-010-9112-2. ISSN 1573-6687.
  13. ↑ 1 2 Aral, Sinan. The hype machine : how social media disrupts our elections, our economy, and our health--and how we must adapt (First). New York. 2020. ISBN 978-0-525-57451-4. OCLC 1155486056.[səhifə göstərin]
  14. ↑ "The True History of Fake News". The New York Review of Books. 2017-02-13. 2019-02-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-24.
  15. ↑ Andrew Pettegree. The Invention of News. Yale University Press. 2015. 153–4. ISBN 978-0-300-21276-1.
  16. ↑ "A short guide to the history of 'fake news' and disinformation". International Center for Journalists. 2019-02-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-24.
  17. ↑ Allcott, Hunt; Gentzkow, Matthew; Yu, Chuan. "Trends in the diffusion of misinformation on social media". Research & Politics (ingilis). 6 (2). April 2019: 205316801984855. doi:10.1177/2053168019848554. ISSN 2053-1680. 2022-10-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-17.
  18. ↑ Godfrey-Smith, Peter. "Misinformation". Canadian Journal of Philosophy (ingilis). 19 (4). December 1989: 533–550. doi:10.1080/00455091.1989.10716781. ISSN 0045-5091.
  19. ↑ West, Jevin D.; Bergstrom, Carl T. "Misinformation in and about science". Proceedings of the National Academy of Sciences (ingilis). 118 (15). 2021-04-13: e1912444117. Bibcode:2021PNAS..11812444W. doi:10.1073/pnas.1912444117. ISSN 0027-8424. PMC 8054004 (#bad_pmc). PMID 33837146 (#bad_pmid).
  20. ↑ Zeng, Jing; Chan, Chung-hong. "A cross-national diagnosis of infodemics: comparing the topical and temporal features of misinformation around COVID-19 in China, India, the US, Germany and France". Online Information Review. 45 (4). 2021-01-01: 709–728. doi:10.1108/OIR-09-2020-0417. ISSN 1468-4527. 2024-02-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-03.
  21. ↑ Fung, Isaac Chun-Hai; Fu, King-Wa; Chan, Chung-Hong; Chan, Benedict Shing Bun; Cheung, Chi-Ngai; Abraham, Thomas; Tse, Zion Tsz Ho. "Social Media's Initial Reaction to Information and Misinformation on Ebola, August 2014: Facts and Rumors". Public Health Reports (ingilis). 131 (3). May 2016: 461–473. doi:10.1177/003335491613100312. ISSN 0033-3549. PMC 4869079. PMID 27252566.
  22. ↑ Oyeyemi, Sunday Oluwafemi; Gabarron, Elia; Wynn, Rolf. "Ebola, Twitter, and misinformation: a dangerous combination?". BMJ (ingilis). 349. 2014-10-14: g6178. doi:10.1136/bmj.g6178. ISSN 1756-1833. PMID 25315514. 2022-11-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-05-11.
  23. ↑ Swire-Thompson, Briony; Lazer, David. "Public Health and Online Misinformation: Challenges and Recommendations". Annual Review of Public Health (ingilis). 41 (1). 2020-04-02: 433–451. doi:10.1146/annurev-publhealth-040119-094127. ISSN 0163-7525. PMID 31874069.
  24. ↑ Jerit, Jennifer; Zhao, Yangzi. "Political Misinformation". Annual Review of Political Science (ingilis). 23 (1). 2020-05-11: 77–94. doi:10.1146/annurev-polisci-050718-032814. ISSN 1094-2939. 2022-10-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-12-01.

Əlavə ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]