Monqol-tatar boyunduruğu

Kulikovo döyüşü. Adolf İvon. 1849-cu il.

Monqol-tatar boyunduruğu (rus. Монголо-татарское иго),[1] orda hökmranlığı (rus. ордынское владычество),[2][3] sovet tarixşünaslığında Monqol-tatar zülmü (azərb-kiril. Монгол-татар зүлмү)[4] — Rusiyada monqol-tatar feodallarının XIII–XV əsrlərdə Rus torpaqlarında hakimiyyət sistemi.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rusiyada qurulan bu sistem işğal olunmuş yerləri ağır vergilər və soyğunçu yürüşlər vasitəsilə müntəzəm istismar etmək məqsədini güdürdü. Rus knyazlıqları bilavasitə Monqol feodal imperiyasına daxil deyildi. Onlara baskaklar və monqol-tatar xanlarının digər nümayəndələri nəzarət edirdilər. Monqol-tatar boyunduruğu formal surətdə 1243-cü ildə, knyaz Yaroslav Vsevolodiviçin monqol xanından Böyük Vladimir knyazlığına yarlıq alması ilə bərqərar oldu. XIII əsrin 60-cı illərinədək rus torpaqları Böyük Monqol, sonra isə Qızıl Orda xanlarının hakimiyyəti altında idi. Monqol-tatarların vergi və mükəlləfiyyətlərinin 14 növü var idi. İşğalçılar üçün ruhanilərdən istifadə etməyə çalışırdılar və bu məqsədlə onları vergilərdən azad etmişdilər. Yığılan xəracın çox hissəsi Monqolustana – böyük xana göndərilirdi. Qızıl Orda xanları rus torpaqlarına tez-tez yürüşlər edirdilər. Lakin rus knyazları mübarizəni dayandırmırdı. Moskva knyazlığının güclənməsi ilə monqol-tatar boyunduruğu tədricən zəifləməyə başladı. Moskva knyazı Dmitri İvanoviç Donskoy xan yarlığına tabe olmadı və Böyük Vladimir knyazlığını zorla ələ keçirdi. 1382-ci ildə Toxtamış Moskvanı tutduqdan sonra rus knyazlıqları yenidən xərac verməyə və monqol-tatar hakimiyyətini tanımağa məcbur oldular. Vasili I Dmirtiyeviçin vaxtında monqol-tatar boyunduruğu nominal xarakter daşıyırdı. Yedigeyin 1408-ci ildə rus knyazlıqlarında hakimiyyəti bərpa etmək cəhdi müvəffəqiyyət qzanmadı. XV əsrdə monqol-tatarlar rus torpaqarına bir sıra yürüş keçirsələr də, hakimiyyətlərini bərpa edə bilmədilər. Rus torpaqlarının Moskva ətrafında birləşməsi monqol-tatar boyunduruğunu son qoymaq üçün əlverişli şərait yaratdı. Moskva böyük knyazı III İvan Vasiliyeviç 1476-cı ildə xərac verməkdən imtina etdi. 1480-ci ildə Böyük Orda xanı Əhmədin müvəffəqiyyətsiz yürüşlərindən sonra monqol-tatar boyunduruğu qəti ləğv olundu. Təqribən 240 il davam edən monqol-tatar boyunduruğu Rus torpaqlarının iqtisadi, siyasi və mədəni inkişafına mənfi təsir göstərmişdir.[4]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Кучкин, В. А. Монголо-татарское иго // Осипов, Ю. С. (redaktor). Большая российская энциклопедия (rus). =20. М.: Большая российская энциклопедия,. 2017. 2022-06-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-23.
  2. ↑ "Из единого учебника истории исчезнет татаро-монгольское иго" (ru /deadlink=yes). 30 oktyabr 2013. 31 oktyabr 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 avqust 2021.
  3. ↑ Историко-культурный стандарт и учебник истории, написанный на его основе: История России.6 класс. Учебник для общеобразовательных организаций. Ч2 / под ред. А. В. Торкунова. — М.: Просвещение, 2017. С.31–34
  4. ↑ 1 2 Монгол-татар зүлмү // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. VII ҹилд: Мисир—Прадо. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1983. С. 44.

Əlavə ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Гальперин Ч. Глава 7.1 Внутренняя политика Улуса Джучи. Центральная власть и русские княжества // История татар с древнейших времен (в семи томах). Улус Джучи (Золотая Орда) XIII — середина XV в. — Казань: Академия Наук Республик Татарстан. Институт Истории им. Ш. Шарджани, 2009. — Т. 3. — 1055 с.
  • Греков Б. Д., Якубовский А. Ю. Золотая Орда и её падение. — "Богородский печатник", 1998. — ISBN 5-89589-005-9.
  • Гумилёв Л.Н. Чёрная легенда. — М., 2005. — ISBN 5-8112-1276-3.
  • Каргалов В. В. Освободительная борьба Руси против монголо-татарского ига // "Вопросы истории". — 1969. — № 2–4.
  • Каргалов В. В. Феодальная Русь и кочевники. — М., 1967.
  • Каргалов В. В. Монголо-татарское нашествие на Русь. — М., 1966.
  • Каргалов В. В. Конец ордынского ига / Отв. ред. д-р ист. наук В. И. Буганов. — М.: Наука, 1980. — 152 с. — (Страницы истории нашей Родины). — 200 000 экз. (обл.)
  • Насонов А. Н. Монголы и Русь. — М. — Л., 1940.
  • Петрушевский И. П. Поход монгольских войск в Ср. Азию в 1219–1224 гг. и его последствия. Татаро-монголы в Азии и Европе. — "Наука", 1977. — ISBN 5-85220-101-4.
  • Похлёбкин В. В. Татары и Русь. — М.: Международные отношения, 2005. — ISBN 5-7133-1008-6.
  • Селезнев Ю.В. Русско-ордынские конфликты XIII–XV веков. Справочник. — М.: Квадрига, 2010. — 224 с.
  • Селезнев Ю.В. Батыева заповедь: картины ордынского плена. — Воронеж: Воронежский Государственный Университет. Исторический Факультет, 2013. — 336 с.
  • Трепавлов В. Введение // Золотая Орда в мировой истории (коллективная монография). — Казань: Институт истории им. Ш.Марджани Академии Наук Республики Татарстан, 2016. — 968 с.
  • Фроянов И. Я. Нашествие на русскую историю. — СПб. : Русская коллекция, 2020. — 1088 с. — 300 экз.— ISBN 978-5-00067-019-4.
  • Большая советская энциклопедия
  • Полное собрание русских летописей. — 2001. — ISBN 5-94457-011-3.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikianbarda Monqol-tatar boyunduruğu ilə əlaqəli mediafayllar var.