Nərədüz

Nərədüz abidələri — Göyçə mahalının Kəvər (13 aprel 1959-cu ildən etibarən Kamo) rayonunun Nərədüz (ermənilər bu adı Noradus kimi qeyd edirlər) kəndində alban[1][2] memarlıq abidələri kompleksi. Kompleksə erkən orta əsrlərə aid monastır və orta əsrlərdən XVII–XVIII əsrlərə qədər dövrü əhatə edən müsəlman və xristian məzarları daxildir.

Nərədüz
Xəritə
40°22′12″ şm. e. 45°10′48″ ş. u.
Ölkə  Ermənistan
Yerləşir Noradüz, Geğarkunik mərzi
Tikilmə tarixi X-XIX əsrlər
Üslubu Xaçkar
İstinad nöm.5.71/4
Nərədüz (Ermənistan)
Nərədüz
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Nərədüz məbədi IX yüzildə inşa edilmiş, sonra zamanla məbədin şimal tərəfində böyük qəbiristanlıq yaranmışdır. Buradakı qəbiristanlıqda XIII yüzilə aid alban xaç daşları ilə XIV yüzilin əvvəllərinə aid müsəlman qəbirüstü sənduqələrinin və daş stelalarının yanaşı mövcud olması bölgədə yerli alban əhalinin xristianlıqdan müsəlmanlığa keçidinin məhz XIII yüzilin sonu, XIV yüzilin əvvəllərinə təsadüf etdiyini təsdiqləyir.[3]

Nərədüz qəbirsanlığındakı sənduqə formalı qəbirüstü abidənin bir tərəfində qarşı-qarşıya dayanmış iki əjdaha təsvir edilmiş, digər tərəfində isə ərəb dilində aşağıdakı yazı həkk edilmişdir: "Bu məzar Allahın mərhəmətinə yüksəlmiş mərhum şəhid…dir. Yeddi yüz dördüncü il"[4] Hicri 704-cü il isə miladi təqvimlə 1304–1305-ci ilə təsadüf edir.

Nərədüz kəndi qədimdən türk-oğuz boylarının, qafqaz albanlarının vətəni olmuş, əraziyə ilk ermənilər 105 ailədə 605 nəfər olmaqla Türkiyədən köçürülmüşdür.[5]

Məzar daşları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Nərədüz qəbirsanlığında bədii tərtibatlı daş sənduqə. Sənduqənin yuxarı hissəsində ətraf kəmərin bir hissəsinin sonradan kobud şəkildə ermənilər tərəfindən silinərək, erməni əlifbası ilə yazı yazı əlavə edilməsi görünür

Nərədüz məzarlığında olan ən qədim xaç daşın tarixi X əsrə aiddir.[6] [7] Lakin bədii tərtibat və zənginlik baxımından dəyərli sənət əsəri kimi qiymətləndirilən məzar daşları XIV–XVI əsrlərə aid olan məzar daşlarıdır.[6] Həmin daşlarda islam və xristian elementələri, eyni zamanda sırf Azərbaycan türklərinin tarixi gələnəkləri ilə bağlı olan və erməni bədii oyma nümunələri olan tarixi xaçkarlarda heç vaxt rast gəlinməyən səkkizguşəli ulduz kimi müxtəlif elementlər, o cümlədən ərəb əlifbası ilə yazılar, islam motivli naxışlar və azərbaycanlı ad və soyadları qeyd olunmuşdur. Bu zəngin Azərbaycan abidələrini öz adları ilə dünyaya təqdim etməyə çalışan ermənilər xaçkarların yaradıldığı dövrlərdə Ermənistanın Səfəvilərə tabe olması səbəbiylə erməni mədəniyyətinin İslam və tük mədəniyyətin təsirlərinə məruz qalması ilə izah etməyə çalışırlar. Qeyd etmək lazımdır ki,eyni hal Cuğa alban məzarlığındakı xaç daşlarda da əks olunur. Lakin tarixi mənbələr Səfəvilərin hakimiyyətinə tabe olan həmin ərazilərin Ermənistan deyil, Çuxursəəd vilayəti adlandığını və əhalininin demək olar ki, hamısının Azərbaycan türklərindən ibarət olmasını göstərir.[8] Məzarlıqdakı müsəlman və xristian məzar daşlarının əsas müəlliflərinin adı da məlumdur. Onlar Kərim Kazım oğlu (1551–1610), onun müasirləri Ərəkəli və Məliksəddir. Ermənilər isə ərəb əlifbası ilə Azərbaycan dilində yazılmış həmin adları Kiram Kazmoq, Arakel və Meliset kimi təqdim edirlər.[9]

Məzarlığın ümumi ərazisi yeddi hektara yaxındır və burda təxminən minə yaxın məzar vardır. Məzar daşlarının əksəriyyəti təkrarolunmaz, incə və gözəl naxışlarla bəzədilmişdir.[6] Bu gün qiymətli sənət əsərləri olan bu məzar daşlarının üstü liken və yosunlarla örtülmüşdür. Bəzi məzar daşlarının üstündə düyün və təsərrüfat fəaliyyəti ilə bağlı təsvirlər əks edilmişdir. Bu qədim Azərbaycan məzarlığının yaxınlığında əraziyə sonradan köçürülmüş ermənilər tərəfindən yenibir erməni məzarlığı salınmışdır. XIX əsrdə isə abidələr kompleksi yaxınlığında erməni kilsəsi olan Müqəddəs Bakirə kilsəsi inşa edilmişdir. Ərazidəki qədim abidələri erməni abidəsi kimi təqdim etməyə çalışan erməni katolikosu I Vazgen 1978-ci ildə Nərədüz məzarlığındakı bədii ornamentli baş daşlarının bir neçəsini Britaniya Muzeyinə bağışlamışdır.[10] Məzar daşlarını məxsus oldu şəxsin məzarının üstndən götürərək həmin şəxslərin ruhunu təhqir edən erməni katolikos bu addımıyla həm yerli əhalini (o zaman hələ də abidələrin yerləşdiyi kəndin əhalisi Azərbaycan türkləri idi) təhqir etməklə yanaşı, həm də dəyərli Azərbaycan mədəniyyət nümunələrini erməni mədəniyyət nümunəsi kimi təqdim etmişdir.

Əfsanə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Məzarlıqla bağlı çox maraqlı bir əfsanə də vardır. Əfsanəyə görə Azərbaycana yürüş edən Əmir Teymur Şirvanı tabe etdikdən sonra Qarabağa gələrək burda qışlayır. Yaz gəldikdə isə Osmanlı sərhəddinə doğru irəliləyərkən yolu Nərədüz kəndi ərazisindən düşür. Kənd əhalisi Teymura tabe olmaq istəməyərək bir qədər geri çəkilir və Nərədüz məzarlığı ərazisinə gələrək silahlı şəkildə hər adam bir məzar daşının arxasında gizlənir. Kəndə yaxınlaşan Teymurun ordusu məzar daşlarını ordu sayaraq gərəksiz yerə yerli əhali ilə toqquşmaq istəməyib yolunu dəyişərək irəliləyir.[6]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Ə. Ələkbərli – Qərbi Azərbaycan abidələri, Bakı, Nurlan, səh 94–95
  2. ↑ А. Берже – Кавказ в археологическом отношении, Тифлис, 1875, ст 67 – 69
  3. ↑ И. Шопен – Исторический памятник состояния армянской области к эпоху ее присоеденения к Российской империи, С-п., 1852, ст 317
  4. ↑ М. Неймат – Корпус эпиграфических памятников Азербайджана, т 3, Баку, 2001, ст. 78–86
  5. ↑ Ə. Ələkbərli – Qədim türk-oğuz yurdu – "Ermənistan", Bakı, 1994, səh 138–140
  6. ↑ 1 2 3 4 Hakobyan, Julia. "Life in the Monuments of Death: A visit to the cemetery village, Noraduz". ArmeniaNow.com. 2003-09-12. İstifadə tarixi: 2007-10-10.[ölü keçid]
  7. ↑ Kouymjian, Dr. Dickran. "Arts of Armenia". Sculpture. Armenian Studies Program, CSU, Fresno. 2007-11-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-10-10.
  8. ↑ Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, İlk mənbələr, Osmanlı dövlətinin İrəvan dəftəri, Bakı, 2009
  9. ↑ Ney, Richard L. "Who Made Khachkars?". The Gift of Stone. TourArmenia. 2005. 2012-07-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-10-11.
  10. ↑ Parry, 397