Neft xammalının əsas tərkibi və emal üsullarının xarakteristikası
Neft xammalının əsas tərkibi və emal üsullarının xarakteristikası — tərkibində su və onda həll olmuş müxtəlif duzlar, həmçinin kükürdlü birləşmələr, naften turşuları, qum, gil və s.
Tərkibi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Neftin yer üzünə təmiz halda deyil, su, mexaniki qarışıqlar və bir sıra duzlarla birlikdə çıxır. Neftin tərkibində müxtəlif miqdarda həll olmuş qazlar da vardır. Neftdə olan mexaniki qarışıqlar əsasən qum, gil, duzlar və lehimdən ibarətdir. Neftə qarışmış sulardakı müxtəlif xlorlu duzlar boru kəmərlərinə, rezervuarlara və neft emalı zavodlarının bir sıra aparatlarına korroziyaedici təsir göstərir. Bundan başqa, sulu neftin emalında borulu sobada buxar tıxacı əmələ gəlir. Bu isə qurğuda texnoloji prosesi pozur. Ona görə də nefti neft emalı zavodlarına verməzdən əvvəl onu mədənlərdə sudan və mexaniki qarışıqlardan ayırmaq lazımdır.
Yerdən çıxan neftin tərkibində müxtəlif miqdarda həll olmuş halda qaz vardır ki, bu da həm qiymətli yanacaq və həm də neft-kimyəvi sintez üçün dəyərli xammaldır. Bu qaz, əsasən mədənlərdə neftin stabilləşdirilməsi prosesində qazseparatoru adlanan qurğularda ayrılır. Ayrılmış qazlar xüsusi qaz kəmərləri vasitəsilə qazolin zavodlarına nəql edilir.
Yerdən çıxan qazlar əksər hallarda özləri ilə bərabər aşağı temperaturda qaynayan maye karbohidrogenlər gətirir ki, onları qazın tərkibindən ayırmaq lazımdır. Bu məqsədlə həmin qazları qazolin zavodlarında xüsusi kalonlarda sıxıb, müəyyən təzyiq altında soyudurlar. Bu halda ağır karbohidrogenlər kondensləşib qazlardan ayırılr. Ayrılmış kondensat qaz benzini adlanır.
Qazlardan azad edilmiş nefti mexaniki qarışıqlardan ayırmaq üçün xüsusi çənlərdə müəyyən müddət saxlayırlar. Bu şəraitdə həmin qarışıqlar çənlərin dibinə çökür və neftdən ayrılır. Bu zaman xam neftdəki suyun çox hissəsi də öz-özünə tədricən ayrılır. Lakin çox vaxt neftin tərkibində müəyyən miqdar kiçik mikroskopik su damcıları qalır ki, bunları da ayırmaq böyük çətinlik törədir. Belə qarışıq neftin emulsiyası adlanır. Su ilə neft emulsiya şəklində olduqda onlar bir-birindən ayırmaq nisbətən çətin olur. Bu halda qızdırmaq və ya sakit halda 10 saxlamaqla suyu neftdən ayırmaq mümkün olmur. Su, neftin daxilində xırda damcılar şəklində asılı halda qalır.
Emulsiyanın möhkəmliyi neftdəki su damcılarının iri və xırda olmasından bilavasitə asılıdır. Əgər neftə qarışmış su iri damcılar halında isə həmin emulsiya davamsız olub, asanlıqla dağılır. Əksinə, neftdəki su damcıları çox xırda isə emulsiyanı dağıtmaq nisbətən çətinləşir. Emulsiyanı dağıtmaq üçün işlədilən maddələrə deemulqator deyilir. Deemulqatorlar təbiətlərinə görə bir neçə qrupa bölünür.
Elektrolitlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
Emulsiyanı dağıtmaq üçün işlədilən elektrolitlərdən HCl, H2SO4, naften turşuları, NaCl, NaOH, FeCl3 və s. göstərmək olar. Göstərilən maddələrin bəziləri emulsiyanın tərkibindəki duzlarla bilavasitə reaksiyaya girərək həll olmayan çöküntülər əmələ gətirdiklərinə görə, bəziləri isə suda həll olmadıqlarına görə emulsiyanı parçalayır.
Qeyri-elektrolitlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
Emulsiyanı qeyri-elektrolitlərlə dağıtmaq üçün bir sıra üzvi maddələrdən istifadə edilir. Məsələn, benzol, benzin, karbon-4-xlorid, spirt və s. Bütün bunlar fiziki-kimyəvi üsullardır ki, onlardan emulsiyanı dağıtmaqda istifadə edilir.
Neft emulsiyasını dağıtmaq üçün əsasən fiziki-kimyəvi üsullardır ki, onlardan emulsiyanı dağıtmaqda istifadə edilir.
Neft emulsiyasını dağıtmaq üçün əsasən fiziki-mexaniki üsullardan istifadə edilir. Bu üsulda, emulsiya kimyəvi maddələrin iştirakı olmadan dağıdılır. Bu məqsədlə qızdırılma, sentrifuqa, elektrik və s. vasitələrdən istifadə edilir. Hazırda neft emulsiyalarını üç üsulla parçalayırlar:
Qızdırılma üsulu[redaktə | mənbəni redaktə et]
Emulsiyalı nefti xüsusi çənlərdə 50-60 °C temperaturda qızdırıb, 24 saat müddətində saxlayırlar. Bu halda emulsiya suya və neftə ayrılır.
Elektrik üsulu[redaktə | mənbəni redaktə et]
Bu halda emulsiyalı nefti yüksək gərginlikli elektrodlar arasından keçirirlər, nəticədə emulsiya dağılır.
Parçalanma üsulu[redaktə | mənbəni redaktə et]
Emulsiyalı nefti deemulqatorlar vasitəsilə parçalayırlar.
Müasir neft emalı sənayesində ən çox yayılmış deemulqatorlardan əmtəə kontaktını, neytrallaşdırılmış qara kontaktı (NQK) və neytrallaşdırılmış turş qudronu (NTQ) göstərmək olar. Əmtəə kontaktı neftin qazoyl və solyar fraksiyasının kükürd qazı ilə sulfolaşdırılmasından alınan sulfoturşuların sulu məhluludur. Bu məhlulda sulfoturşunun tündlüyü 50% olur. Əmtəə kontaktı təsirli deemulqatordur. Onun vasitəsilə möhkəm neft emulsiyasını parçalayırlar. Yağ distillatlarının kükürd turşusu ilə təmizlənməsindən alınan turş qudronu kalsium qələvisi ilə neytrallaşdırdıqda neytrallaşdırılmış turş qudron alınır. Bu kontakt nisbətən zəif deemulqator hesab edilir. Beləliklə, xam neft göstərilən qayda üzrə hazırlandıqdan sonra emala verilir.
Neftin birbaşa emal edilməsi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Neft xalq təsərrüfatında xam şəkildə, demək olar ki, tətbiq edilmir. O, əsl qiymətini yalnız emal edilərək yanacaq, sürtgü yağları və üzvi sintez sənayesi üçün xammal vəzifəsini görən qaz və maye karbohidrogenlərə ayrıldıqdan sonra tapır. Neftin emalından yüzlərlə müxtəlif məhsullar alınır. Bunlardan ən əsası yanacaq və sürtgü yağlarıdır.
Ölkəmizdə neftin emalı tarixi qədimdir. 1908-ci ildə Almaniyada nəşr edilən «Təbiiyyat və texnika tarixinə dair kitab»da göstərilmişdir ki, 1823-cü ildə Dubinin qardaşları Mozdokda ilk dəfə neft-təmizləyən qurğu yaratmış və bunun vasitəsilə kerosin almışlır. Amerikada isə neftin təmizlənməsi sahəsində ilk təcrübələri 1883-cü ildə Silliman aparmışdı.
Qeyd etmək lazımdır ki, XVIII əsrin sonlarında neft lampası kəşf edildikdən sonra kerosinə olan tələbat daha da artmışdır.
Dubinin qardaşlarından sonra 1837-ci ildə dağ-mədən mühəndisi Voskoboynikov Balaxanıda neftayırma, daha doğrusu, kerosin zavodu tikdirmişdi. 1842-ci ildə Papinov Gürcüstanda sənaye miqyasında neft emalına başlamışdı. 1861-ci ildə sənaye sahibkarı Kokorev gənc kimyaçı D.İ.Mendeleyevin köməyi ilə neftdən kerosin almaq üçün Suraxanıda zavod tikdirmişdi. 1863-cü ildə bakılı texniki Məlikov şəhərdə neft emalı zavodu tikdirmişdi. Məlikov Qroznıda da ilk neftayırma işini təşkil etmişdi. 1867-ci ildə istefaya çıxmış kapitan Davıdov Kerçdə böyük neftayırma zavodu tikdirib işə salmışdı.
1868-ci ildə A.H.Novosiltsev Kerç boğazı sahilində iri neft emalı zavodu tikdirmişdi. 1868-ci ildə Bakının neft zavodlarında yüz min puldan çox kerosin istehsal olunmuşdu. 1868-ci ildə Bakıda 23 zavod işləyirdi.
Neftin fasiləsiz emalı prosesinə gəldikdə isə dünyada birinci dəfə olaraq belə qurğular bizim ölkəmizdə tikilib işə salınmışdı. 1873-cü ildə bu prosesi bakılı texnik A.Təbrizov hazırlamışdı. 1875-ci ildə isə mühəndis A.A.Letin həmin prosesin başqa variantını təklif etmişdi.
1881-ci ildə D.İ.Mendeleyev fasiləsiz işləyən və yüz pud maye tutan kub konstruksiyası düzəltmişdi.
1882-ci ildə isə rus kimyaçısı Y.V.Lermontova fasiləsiz işləyən başqa tipli qurğu yaratmışdı.
Neftdən müxtəlif neft məhsulları almaq üçün onu distillə edirlər.
Neftin emalı prosesini aydın təsəvvür etmək üçün belə bir misal gətirmək olar: çaynikdəki su çayniki pəncərənin qabağına qoysaq, şüşəyə toxunan buxar dərhal kondensləşəcək və şüşə boyunca distillə olunmuş su damcıları axmağa başlayacaqdır. Neftin distilləsi də bu prinsipə əsaslanır.
Nefti qızdırdıqda, əvvəlcə buxarlanır, sonradan isə bxarlanan hissə kondensləşdirilib, fraksiyalara ayrılır.
Mayenin buxarlanması və buxarların kondensləşməsi distillə, bu qayda üzrə alınan distillə məhsulu isə distillat adlanır.
Müasir neft emalı zavodlarında neft, borulu sobalarda birdəfəlik buxarlandırma üsulu ilə distillə edilir.
Məlumdur ki, neft müxtəlif temperaturlarda qaynayan müxtəlif karbohidrogenlər qarışığından ibarətdir. Bu səbəbdən də nefti qızdırdıqda əvvəlcə aşağı temperaturda qaynayan karbohidrogenlər buxarlanır və özləri ilə müəyyən miqdar ağır karbohidrogenləri aparır. Odur ki, neftin distillə kalonunda fraksiyalara ayrılması elə tənzim edilməlidir ki, tələb olunan hər bir fraksiyaya özündən sonra gələn digər ağır fraksiya qarışmasın. Nefti distillə edərək lazımi fraksiyalara ayırmaq üçün onu əvvəlcə xüsusi sobalarda qızdırır, sonra reaktifikasiya kalonuna verirlər. Buxarlandırma və kondensləşdirmə yolu ilə mürəkkəb mayenin qarışıqdan fərdi komponentlərə və ya fraksiyalara ayrılmasına rektifikasiya deyilir. Bu prosesi aparmaq üçün işlədilən qurğu rektifikasiya kalonu adlanır. Kalonda rektifikasiya getməsi üçün onun yuxarısına suvarma adlanan maye distillat, aşağısına isə su buxarı vasitəsilə müəyyən miqdar istilik verilir. Kalonun yuxarı hissəsi konsentrasiya hissəsi, aşağı hissəsi isə buxarlandırıcı (və ya lyuter) adlanır. Buxar fazası ilə maye fazasının yaxşı görüşməsi üçün kalonun içərisinə şaquli qalpaqlı və ya torşəkilli boşqablar düzülmüşdür. Kalonun yuxarısından verilən suvarma məhsulu yuxarı boşqabdan aşağı boşqaba axaraq bütün boşqabları suvarır. Kalonun buxarlanma fazasından qalxan neft məhsullarının buxarları boşqablara toxunduqda buxarla boşqabda olan maye arasında istidəyişmə əmələ gəlir. Bu halda maye faza qızmağa başlayır və nəticədə onun tərkibindəki aşağı temperaturda qaynayan komponentlər buxar halına düşüb yuxarı boşqaba qalxır. Burada da buxar faza soyuyaraq içərisindəki yüksək temperaturda qaynayan hissə mayeləşir və aşağı boşqaba tökülür. Rektifikasiya kalonundakı boşqablarda maye və buxar fazaları arasında bu qayda üzrə istilik alıb-vermə yaranır ki, bunun nəticəsində buxar faza tədricən aşağı temperaturda qaynayan hissə ilə, maye faza isə yüksək dərəcədə qaynayan hissə ilə zənginləşir. Beləliklə, distillə olunan məhsul rektifikasiya olunaraq yüngül və ağır fraksiyalara ayrılır.
Neft zavodlarda atmosfer və ya atmosfer-vakuum qurğularında emal edilir.
Mazut isə vakuum qurğusunda distillə edilir.
Neftin distillə prosesi dörd mərhələdən ibarətdir:
- neftin ilk qızdırılması;
- neftin tələb olunan temperatura qədər qızdırılması və buxarlandırılması;
- neft buxarlarının fraksiyalara ayrılması;
- neft buxarlarının mayeləşdirilməsi və distillatın soyudulması.
Emala verilən neft, əvvəlcə isti distillatın və qalığın hesabına istidəyişdirici adlanma aparatda tələb olunan dərəcəyə qədər qızdırıldıqdan sonra borulu sobalara verilib buxarlandırılır. Neft qalığı rektifikasiya kalonunda buxarlardan ayrılır və distillatlara bölünür (rektifikasiya edilir). Buxar halında olan fraksiyalar kondensatorla kondensləşdirilir və soyuducularda soyudulur.
Adi distillə prosesində neftdən benzin, liqroin, kerosin və qazoyl kimi açıq rəngli məhsullar alındıqdan sonra yerdə qalan ağır fraksiyalar vakuum altında distillə edilir.
Neft emalı sənayesində üç tip atmosfer borulu qurğulardan istifadə edilir. Bu qurğular bir-birindən həm buxarlanma və həm də rektifikasiya ardıcıllığına görə fərqlənir.
Birinci tip qurğularda neftdən ayrılan fraksiyalar birdəfəlik buxarlandırılır və bir kalonda fraksiyalara ayrılır.
İkinci tip qurğularda neft məhsulları qaynama temperaturuna görə iki dəfə buxarlandırılır və rektifikasiya iki kalonda gedir.
Üçüncü tip qurğularda isə neftdə olan yüngül benzin fraksiyası əvvəlcədən buxarlandırılıb ayrıldıqdan sonra qalan hissə birdəfəlik buxarlandırılıb bir kalonda reftifikasiya edilir.
Keçmiş təbii neft emal edilib ondan benzin, liqroin, kerosin, sürtgü yağları alındıqdan sonra yerdə qalan mazutu gərəksiz bir şey hesab edərək çuxura töküb yandırırdılar.
Məşhur rus mühəndisi V.Q.Şuxov mazutun ən qiymətli xammal olduğunu müəyyənləşdirərək ondan faydalı məhsullar almaq üsulunu tapmışdı. Şuxov müəyyən etmişdi ki, mazutu 450-800 °C-də qızdırıb, tərkib hissələrinə parçalamaqla ondan benzin almaq olar. Şuxovun bu kəşfi nəticəsində hazırda mazutdan 35-40%-ə kimi krekinq benzin və kerosin alınır. Lakin mazutun əhəmiyyəti təkcə bununla bitmir. Mazutdan onlarca müxtəlif məhsullar, o cümlədən sürtgü yağları istehsal edilir. Mazutdan sürtgü yağlarının alınması prosesi, neftin ilk emalı prosesi kimidir.
Yağ fraksiyalarının tərkibini təşkil edən karbohidrogenlər yüksək temperaturda qaynadığı üçün onları mazutdan ayırmaq yüksək temperatur tələb edir. Lakin belə temperaturda qaynayan karbohidrogen molekulları istiliyə davamsız olduğundan asanlıqla parçalanır və doymamış karbohidrogenlərə çevrilir. Bu hal isə alınan sürtgü yağlarının keyfiyyətini pisləşdirir və itki faizini artırır. Odur ki, mazut-benzin, liqroin, kerosin farksiyalarından fərqli olaraq adi təzyiqdə deyil, vakuum şəraitində, yəni aşağı təzyiqdə distillə edilir.
Təzyiq azaldıqda maddə daha aşağı temperaturda qaynamağa başlayır. Məlumdur ki, su bir atmosfer təzyiqdə (yaxud 760 mm civ.süt. təzyiqində) 100°Cdə qaynayır. Lakin elə etmək olar ki, su 60 °C-də qaynasın. Bunun üçün onu aşağı təzyiqdə distillə etmək lazımdır. Təzyiqi 100 mm civ. süt-na endirdikdə su 60 °C-də qaynamağa başlayır. Deməli, təzyiq azaldıqca maddə aşağı temperaturda qaynayır. Bu qayda eyni ilə neftə də aiddir. Bəzən yuxarı temperaturda qaynayan maddənin aşağı temperaturda qaynamasını təmin etmək üçün oraya su buxarı əlavə edilir. Bu səbəbdən mazutu distillə etdikdə onun qaynama temperaturunu azaltmaq məqsədilə distilləni aşağı təzyiqdə və su buxarının iştirak ıilə aparmaq lazım gəlir.
Bəs necə olur ki, yuxarı temperaturda qaynayan qarışıq su buxarı verildikdə aşağı temperaturda distillə olunmağa başlayır ? Bildiyimiz kimi, maye buxarlarının yaratdığı təzyiq, xarici atmosfer təzyiqinə bərabər olduqda qaynama başlayır. Alim Dalton hesab etmişdir ki, qarışıqları təşkil edən ayrı-ayrı maddlər qaynama zamanı özlərini sərbəst aparır. Bu səbəbdən də bir-birinə təsir etməyən maddələrin qarışığını qızdırdıqda onlardan ayrılan buxarların təzyiqi cəmləşərək atmosfer təzyiqinə bərabər olur və nəticədə qarışıq aşağı temperaturda qaynamağa başlayır. Göstərildiyi kimi, müasir neft emalı zavodlarında neft ya atmosfer təzyiqində, ya da vakuum altında distillə edilir. Əksər hallarda zavoda həm atmosfer, həm də vakuum qurğusu quraşdırılır. Belə qurğular vakuum-atmosfer qurğular adlanır. Bu tip qurğularda neftdən eyni zamanda bütün məhsullar: benzin, liqroin, kerosin, qazoyl, sürtgü yağları və bitum alınır.
Neftin destruktiv emalı[redaktə | mənbəni redaktə et]
Nefti distillə etdikdə onun kimyəvi tərkibi, demək olar ki, dəyişmir; başqa sözlə, neftin benzin, kerosin və digər fraksiyalarında olan karbohidrogenlər kimyəvi çevrilmələrə uğramadan olduğu kimi qalır.
Əksər neftlərdə benzinin miqdarı çox azdır. Bundan başqa, bəzən onların oktan ədədi də qənaətbəxş olmur. Neftin düz distilləsindən alınan benzin və digər yüngül fraksiyalar inkişafda olan sənaye sahələrinin ehtiyacını ödəyə bilmir. Odur ki, düz distillədən alınmış ağır neft fraksiyalarını yüksək temperatur və təzyiqlə parçalayıb ondan benzin istehsal etmək məsələsi hələ keçən əsrin axırlarında müəyyənləşdirilmişdir. Bu prosesə neftin destruktiv emalı adı verilmişdir ki, bura da krekinq, piroliz və s. proseslər daxildir.
Bildiyimiz kimi, neftin düz distilləsindən alınan məhsullardan biri də mazutdur. Mazut irimolekullu karbohidrogenlərdən ibarət ağır, yapışqan şəklində mayedir. Q.Q.Qustavson 1871-ci ildə laboratoriya şəraitində mazutda olan irimolekullu birləşmələri krekinq yolu ilə parçalayıb, kiçikmolekullu birləşmələr almışdı. 1877-ci ildə isə A.A.Letni mazutu krekinq edib, ondan benzin almağa müvəffəq olmuşdur.
Krekinq[redaktə | mənbəni redaktə et]
Krekinq ingilis sözü olub, parçalanma deməkdir. Ümumiyyətlə, krekinq çox mürəkkəb prosesdir. Bu prosesdə parçalanma, polimerləşmə, dehidrogenləşmə, izomerləşmə və s. müxtəlif reaksiyalar eyni zamanda gedir.
Neftin destruktiv emalı üçün neft qazlarından tutmuş qudrona qədər bütün neft məhsulları xammal kimi işlədilə bilər. Krekinq prosesləri üç əsas qrupa bölünür:
Termik krekinq[redaktə | mənbəni redaktə et]
Termik krekinq prosesi yüksək temperatur və təzyiq şəraitində aparılır. Bu prosesdə irimolekullu karbohidrogenlər parçalanaraq kiçikmolekullu karbohidrogenlərə çevrilir. Neftin termik krekinqi üçün zavod layihəsini 1890-cı ildə rus mühəndisi V.Q.Şuxov ixtira etmişdir.
Termik krekinq prosesində neftin ağır distillatları və qalıq hissəsi (mazut) 500-530 °C temperatur və 70 atm təzyiq altında parçalanmağa məruz qalır. Bu zaman mazutun, qudronun və yaxud yarımqudronun ağır molekulları daha yüngül və sadə molekullara parçalanır ki, bu da başlıca olaraq qazlardan (krekinq qazı), avtomobil benzinindən və digər neft məhsullarından ibarət olur.
Beləliklə, neftin düz distilləsindən alınan ağır neft məhsulları krekinqə verilib benzin alınır. Neftin adi distilləsində bir ton neftdən təqribən 100-150 kq benzin almaq mümkün olursa, krekinq prosesində bir ton neftdən 500 kq-a qədər benzin almaq olar.
Termik krekinqdən alınan benzinin keyfiyyəti prosesin şəraitindən və xammalın xassəsindən asılıdır.
Termik krekinqdən alınan avtomobil benzini, düz distillədən alınan benzinə nisbətən daha keyfiyyətlidir. Bu da krekinq zamanı onun tərkibində əmələ gələn doymamış və aromatik karbohidrogenlərin varlığı ilə izah edilir. Lakin belə benzinin də özünəməxsus nöqsanı vardır. Termik krekinq benzinlərini uzun müddət saxladıqda tərkibindəki doymamış karbohidrogenlər havanın oksigeninə asan məruz qalır və nəticədə polimerləşib, qatran maddəsi əmələ gətirir.
Neftin ağır və yüngül fraksiyalarının termik çevrilmə prosesləri içərisində ağır fraksiyaların 500 °C temperatur və 40-50 atm təzyiqdə, yüngül fraksiyaların isə 550 °C temperatur və 70 atm təzyiqdə krekinqi ən çox yayılmışdır. Bu sonuncu krekinq prosesi riforminq adlanır. Bu növ krekinqin başlıca vəzifəsi adi distillədən alınan benzinin oktan ədədini artırmaqdır.
Katalitik krekinq[redaktə | mənbəni redaktə et]
Katalitik prosesi neft məhsullarının katalizatorun iştirakı ilə parçalanmasına deyilir. Ümumiyyətlə, proses 1-15 atm təzyiqdə, 400-500 °C temperaturda aparılır.
Katalitik krekinqdə termik krekinqə nisbətən daha yüksək keyfiyyətli benzin alınır. Bu prosesdə alınan məhsullar tərkib və miqdarca termik krekinqdən alınan məhsullardan xeyli fərqlənir. Katalitik krekinq prosesindən alınan məhsullar izoparafin və aromatik karbohidrogenlərlə zəngin olur. Bu həm krekinq üçün götürülmüş katalizatorun növündən, həm də krekinq şəraitindən asılıdır. Katalitik krekinq prosesində müxtəlif neft məhsulları ilə bərabər qaz karbohidrogenləri də alınır. Bu prosesdə alınan karbohidrogen qazları müasir kauçuk sənayesində və müxtəlif monomerlərin sintezində xammal kimi işlədilir. Katalizator kimi əsasən sintetik və təbii alümosilikatlardan istifadə edilir. Alümosilikat katalizatoru təkcə parçalanma reaksiyası deyil, həmçinin aromatikləşmə, izomerləşmə və s. reaksiyaların gedişini də sürətləndirir.
Katalitik krekinq xammal parçalandıqda onun karbonu katalizatorun üzərinə koks şəklində yığılır. Bu halda prosesdə yaranan hidrogen yüngül və ağır karbohidrogenlər arasında paylanır və nəticədə benzini, hidrogeni çox olan karbohidrogenlərlə zənginləşdirir. Katalitik krekinqdə yaranan doymamış qazlardan butilen və propilenin miqdarı termik krekinqə nisbətən daha çox olur. Bu da kimyəvi sintez üçün olduqca vacibdir. Son illərdə yüksək oktan ədədli avtomobil benzini və habelə aromatik karbohidrogenlər almaq üçün katalitik riforminq prosesindən geniş istifadə edilir. Katalitik riforminqin növlərindən platin katalizatorunun iştirakı ilə aparılan «platforminq» prosesini xüsusilə qeyd etmək lazımdır.
Piroliz[redaktə | mənbəni redaktə et]
Piroliz prosesi neftin başqa destruktiv üsullarından biridir. Piroliz zamanı neft məhsulları yüksək temperaturda (600-800 °C-də) və aşağı təzyiqdə parçalanmaya məruz qalır. Bu proses üçün xammal olaraq bütün neft distillatlarından, neft qazlarından və təbii qazlardan istifadə etmək olar. Piroliz prosesində neft fraksiyalarının digər sinfə mənsub karbohidrogenlərinin bir hissəsi aromatik karbohidrogenlərə çevrilir. Nəticədə benzol, toluol, naftalin və digər qiymətli birləşmələr alınır. Ümumiyyətlə, götürülən xammalın tərkibindən asılı olaraq piroliz prosesində aromatik karbohidrogenlər, doymamış karbohidrogen qazları və müxtəlif tərkibli distillatlar alınır. Hazırda piroliz prosesinin əsas məhsulu doymamış karbohidrogen qazlarıdır.
Piroliz prosepsində doymamış karbohidrogen qazları ilə bərabər doymuş karbohidrogen qazları da alınır ki, bunlar da doymamış karbohidrogen qazları almaq üçün təkrar piroliz edilir. Karbozidrogen qazlarının sənaye miqyaslı piroliz qurğusu birinci dəfə olaraq Sumqayıt şəhərində işə salınmışdır.
Avtomobil benzinləri üçün müəyyənləşdirilmiş tələblər (DÜİST 2084-77)
| Göstəricilər | A-72 | A-76 | Aİ-93 | Aİ-95 | Aİ-98 |
|---|---|---|---|---|---|
| Oktan ədədi, azı: Motor üsulunda | 72 | 76 | 85 | - | 89 |
| Elmi-tədqiqat üsulunda | normalaşdırılmır | normalaşdırılmır | 93 | 95 | 98 |
| TEQ-in miqdarı, q/kq, çoxu | - | 0.24 | 0.50 | - | 0.50 |
| Qaynama başlanğıcının temperaturu, 0C, azı | 35 | 35 | 35 | 30 | 35 |
| Distillə temperaturu, 0C | 70 | 70 | 70 | 70 | 70 |
| 50%-lik fraksiyanın | 115 | 115 | 115 | 115 | 115 |
| 90%-lik fraksiyanın | 180 | 180 | 180 r | 180 | 180 |
| Qaynama sonunun temperaturu, 0C, çoxu | 195 | 195 | 195 | 185 | 195 |
| Qatranın miqdarı, mq/100 ml, çoxu | 5 | 5 | 5 | 3 | 5 |
| Qalıq və itkinin miqdarı, %-lə çoxu | 4 | 4 | 4 | - | 4 |
| Etilləşmiş benzinin rəngi | - | sarı | narıncı- qırmızı | - | göy |
Neftin son emal prosesi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Neftdən böyük praktik əhəmiyyətli müxtəlif məhsulları alınır. İstehsalçılar əvvəllər həll olmuş şəkildə qaz karbohidrogenlərini (əsasən metanı) ayırırdılar. Uçucu karbohidrogenləri, həll olmuş duzları, suyu naften turşularından ayırandan sonra nefti emal edirdilər. Emal prosesinin son mərhələsi distillə, konveksiya və təmizləmə qurğularından gələn axmaları qarışdıraraq son məhsulun əldə olunmasıdır. Müxtəlif karbohidrogenlərin qarışığından hansı maddənin əldə olunacağına əvvəlcədən planlaşdırmaq və prosesi işləmək üçün kompüterlərdən və başqa həssas qurğulardan istifadə olunur. Bu daha optimal qarışıqlar əldə etməyə kömək edir, eləcə də proses diqqətli idarə olunarsa, arzuolunmaz və baha başa gələn təkrar emal və təkrar qarışdırmaya ehtiyac qalmır.
Ümumiyyətlə, sənayedə neftin 2 cür emalı: ilkin və təkrar emalı aparılır. Neftin ilkin emlı ani rektifikasiya kolonunda fraksiyalı distillədən ibarətdir. Neftin uçucu karbohidrogenləri ayrıldıqdan sonra onu borulu sobada qızdırıb rektifikasiya kolonuna daxil edirlər. Bu zaman buxar halında olan karbohidrogenlər kolon boyu yuxarı qalxır və qaynama temperaturundan asılı olaraq müxtəlif hündürlükdə kondensləşirlər. Bu qayda ilə neftin ayrı-ayrı qarışıqlarını (fraksiyalarını) yığmaq olar. Neftin ilkin emalından alınan əsas fraksiyalar aşağıdakılardır. 40-dan 200 °C-dək toplanan fraksiya benzinlərin qazolin fraksiyasıdır və C5H16-dan C11H24-ə qədər karbohidrogenlərə malikdir. Fraksiyanın sonradan distilləşməsi nəticəsində qazolin (40-dan 70 °C-dək) təyyarə, avtomobil benzinləri (70-dən 120 °C-dək) və s. olur. Göstərilənlərə uyğun olaraq neft məhsulları aşağıdakı qruplara bölünür:
- Yanacaqlar;
- Lampa kerosini;
- Həlledicilər və yüksək oktanlı komponentlər;
- Neft yağları;
- Arafin və vazelinlər;
- Neft bitiumları və başqa neft məhsulları.
Daxiliyanma mühərrikləri üçün istifadə olunan aviasiya benzini isə alkoloidli yanacaq, eləcə də avtomobil benzinindəkindən qat-qat yuxarı olan oktan ədədinə və buxarlanma standartlarına uyğun gəlmək üçün müəyyən ağ neft fraksiyalarından ibarət olur. Qeyd etmək lazımdır ki, təyyarə benzinləri B-10/130, B-85/130, B-S1/115, B-70 markalarda buraxılır.
Neft məhsullarının əsas növləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yuxarıda göstərildiyi kimi neftin emalı zamanı başlıca olaraq benzin, ağ neft sürtücü yağları alınır. Ağ neft, yanacaq növü şəffaf maye olub, ağ və göyümtül rənginə çalır. Bunun qaynama temperaturası 150-300 °C olur. Ağ neft neftin birbaşa qovulması zamanı benzindən sonra alınan ikinci məhsul növüdür. Ağ neft əsasən iki tipdə yəni traktor və işıqlandırıcı, qızdırıcı cihazlarda istifadə olunan tiplərdə istehsal olunur. Traktor üçün istifadə olunan neftin oktan ədədi 40-dan aşağı olmamalıdır. Bunun rəngi sarıya çalan və göyümtül olmalıdır. Yanacaq üçün istifadə olunan ağ neft özü adi və yaxud işıqlandırıcı, habelə işıqlandırıcı ağır çəkili neftən ayrılır.
Adi neftdən alınan əsas məhsullardan birisi sayılır. Bunun keyfiyyət göstəriciləri dedikdə 270 °C temperaturda, 70% və 315 °C temperaturda isə 98%-e qədər fraksiyalarla ayrılması ilə xarakterizə olunur. Ağ neft lampalarda açıq alovla hissiz və iysiz halda yanmalıdır. Yanan zaman hissiz alovunun hündürlüyü 20 mmdən az olmamalıdır. İşıqlandırıcı xassəsi nə qədər yüksək olarsa, belə neft hissiz alovla yanmalıdır. Bunun alışma dərəcəsi 40-dan aşağı olmamalıdır. Neft nə qədər şəffaf olarsa, onun keyfiyyəti də bir o qədər yuxarı ola bilər. Bu xassəni isə standart göstərici ilə normalaşdırmaqla kalorimetrin köməyi ilə təmin edirlər.
Yüksək keyfiyyətli ağ neftin tərkibində mexaniki qarışıqların, suyun və suda həll olan turşu qələvilərin olmasına qətiyyən icazə verilmir. İşıqlandırıcı ağ neft eyni zamanda məişət qızdırıcı cihazlalarında da yanacaq kimi həlledici və s. məqsədlərə də istifadə oluna bilir. İşıqlandırıcı ağır ağ neft adi işıqlandırıcı neftdən daha yüksək sıxlığa malik olması və alışma dərəcəsinin yüksək olması ilə fərqlənir. Bunun alışma dərəcəsi qapalı tigeldə 90 °C-ə bərabərdir. Bu neft növündən xüsusi təyinatlı lampalardan istifadə etməklə daha yüksək yanğın təhlükəsizliyi təmin edilmiş yerlərin işıqlandırılmasında istifadə olunur.
Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Rüstəmov M.S., Hüseynova A.C., Əsgərzadə S.M., Yunusov S.H.Avtomobil benzinlərinə yüksək oktanlı əlavələrin olunması prosesinin intensivləşdirilməsi. ANT №4, 1994.
- Qubad İbadoğlu. Azərbaycanın inkişaf strategiyasında neftin rolu.Ortodoksal baxış. 2002