Nişava çayı

Nişava çayı (bolq. Нишава; serb. Нишава / Nišava) — Bolqarıstan və Serbiyada çay. Cənubi Moravanın sağ qolu. Çayın uzunluğu - 218 km-dir. Cənubi Moravanın ən uzun qoludur.

Nişava çayı
Ölkə
Uzunluğu
  • 218 km
Su sərfi 104 m³/s
Hövzəsinin sahəsi 3.950 km²
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Coğrafiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nişava mənbəyini Bolqarıstanın qərbində Stara Planina adlanan Balkan dağlarında, Kom dağının şərqində (2106 m), Serbiya ilə sərhədə yaxın Gintsi kəndi yaxınlığından götürür. Çayın yuxarı axını bəzən Gintsi kəndinin adı ilə Ginska adlanır. Qodeç şəhərinin yaxınlığından axır, sonra Razboişte kəndindən keçir, sonra dərə əmələ gətirir. Dərədən çıxdıqdan sonra sərhəddəki Kalotina kəndinə çatır və sonra Serbiya ərazisindən axır. Qeyd edək ki, çay ümumilikdə 67 km Bolqarıstan ərazisindən, 151 km isə Serbiya ərazisindən keçir. Serbiyada Dimitrovqrad, Pirot, Bela Palanka, Nişka Banya və Niş kimi şəhərlərin yanından axır. Nis şəhərinin böyüdüyü indiki vaxtda Nisavanın sahilləri demək olar ki, ağzına qədər şəhərsalma ilə örtülmüşdür. Çayın adına uyğun olaraq inzibati mərkəzi Niş olan Nişava rayonu adlandırılıb.

Nişava çayının axdığı Sıçevskoe dərəsi

Nişava çayı Qara dəniz hövzəsinə aiddir. Çayın hövzəsinin sahəsi 3950 km²-dir, bunun 1237 km²-i Bolqarıstanda və 2713 km²-i Serbiyadadır. Nişava dağ çayı olduğuna görə naviqasiya üçün yararsızdır. Çayda su axını saniyədə 36 km³/ sürət təşkil edir. Nişavanın Temştitsa, Erma (Sukovska çayı), Crvena çayı, Koritniçka çayı, Kutinska çayı kimi bir çox qolları var.

Nişava vadisi qədim zamanlardan Avropa ilə Asiyanı birləşdirən marşrutun bir hissəsidir ki, bura Böyük Morava və Maritsa kimi çayların vadiləri də daxildir. Bu marşrut İstanbula aparır və həm avtomobil yolu, həm də Belqrad-İstanbul dəmir yolu bura daxildir.

Bela Palanka və Nişka Banya yaşayış məntəqələri arasında çay uzunluğu 17 km, dərinliyi 350–400 m olan Sıçevskoe dərəsini (serb. Сићевачка клисура; Sićevačka klisura) əmələ gətirir. Dərədə kanyonlar var. Bu yerlərdə çay kifayət qədər güclüdür və onun gücü iki elektrik stansiyası ("Sichevo" və "Ostrovitsa") istifadə edir.[1]

Siçevo dərəsinin üstündəki Oblik təpəsi son dərəcə nadir bitki Serb ramondası və Natali ramondasının tapıla biləcəyi yerdir. Ala balıqlarına bütün çayın axarı boyunca rast gəlmək olar. Onların sayı illərə görə dəyişir. Qızıl qartal da daxil olmaqla, yalnız dərə hissəsində 100-dən çox quş növü yaşayır.

2000-ci ildə Sıçevski dərəsində yerləşən Mala Balanitsa mağarasında arxeoloji qazıntılar zamanı yaşı 525-397 min il olan qədim insanın çənəsinin bir hissəsi tapılıb.[2][3][4].

Əhəmiyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1992-ci ildə Serbiya rayonlara bölündükdən sonra Nişava rayonu (inzibati mərkəzi Niş olmaqla) çayın adını daşıyır.[5] Antarktidanın Cənubi Şetlend adalarında yerləşən Rugged adasındakı Nişava buxtası adını daşıyır.[6]

2008-ci ildə Nişava su hövzəsinin Serbiya hissəsində və onun qollarının vadilərində müxtəlif aromatik və dərman bitkilərinin becərilməsinə başlanılıb. Vaxt keçdikcə lavanda çoxlu təpələrə və dağ yamaclarına yayılaraq əsas məhsula çevrilib. Digər otlar arasında Roma çobanyastığı, qumluq ödotu, dərman ballınanəsi, ilanbaşı və Dəməşq qızılgülü var.[7]

Vadidəki dəyişikliyə uğramış Aralıq dənizi mikroiqlimi, Yunanıstan və Şimali Makedoniyadan Cənubi Morava vadisindəki Niş və Leskovac hövzələri vasitəsilə yayılır. Əhəngdaşı zonası və 450 ilə 550 metr (1480-180) hündürlük otlar üçün uyğun təbii şəraitdir. Çay hövzəsində çoxlu eko plantasiyalar və yağ zavodları tikilib. 2020-ci ildən bölgə Serb Provansı kimi tanınır.[1]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Dragan Bosnić. У долини Вилине реке [In the valley of Fairy river]. Politika-Magazin, No. 1283 (serb). 1 May 2022. 20–21.
  2. ↑ "Челюсть из Сербии может прояснить эволюцию неандертальцев" (rus). 2013-02-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-02-09.
  3. ↑ "Мала Баланика, да споров много… Позднейший архантроп Восточной Европы становится древнейшим?". antropogenez.ru (rus). 2019-06-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-19.
  4. ↑ Roksandic M., Mihailovic D., Mercier N., Dimitrijevic V., Morley M.W., Rakocevic Z., Mihailovic B., Guibert P. et Babb J. A human mandible (BH-1) from the Pleistocene deposits of Mala Balanica cave (Sicevo Gorge, Nis, Serbia) // Journal of Human Evolution, 2011, V. 61, pp. 186—196.
  5. ↑ "Uredba o načinu vršenja poslova ministarstava i posebnih organizacija van njihovog sedišta" [Decree on execution of the works of the ministries and special agencies outside of their seats] (PDF). Government of the Republic of Serbia (serb). 1995. 2023-04-27 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-04-23.
  6. ↑ "Composite gazetteer of Antarctica - Nishava Cove". Scientific Committee on Antarctic Research (SCAR). 2022. 2014-05-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-23.
  7. ↑ Anadolija. "Mirisna polja lavande na jugu Srbije, eterična ulja za kupce iz EU" [Aromatic lavender fields in southern Serbia, essential oils for the EU byers] (Serbian). N1. 4 July 2020. 6 July 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 April 2023.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Mala Prosvetina Enciklopedija (Third edition). Prosveta. 1985. ISBN 86-07-00001-2.
  • Jovan Đ. Marković. Enciklopedijski geografski leksikon Jugoslavije. Svjetlost-Sarajevo. 1990. ISBN 86-01-02651-6.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikianbarda Nişava çayı ilə əlaqəli mediafayllar var.