Nunivak çupikcəsi
Nunivak çupikcəsi (öz adı Cugtun ; İngilis dilində Cup'ig və ya Nunivak Cup'ig, Nunivak Cux) – Alyaska'da, Nunivak adasında Nunivak çupikləri tərəfindən danışılan Eskimos-Aleut dil ailəsinin Yupik dilləri qrupundan bir Eskimos dili olan Alyaska yupikcəsinin dialekti.
| Nunivak çupikcəsi | |
|---|---|
| Ölkələr | Amerika Birləşmiş Ştatları (Nunivak adası, Alyaska) |
| Təsnifatı | |
| Dil kodları | |
Nunivak adasında danışılan Nunivak çupikcəsi, ada da böyük təsirə məruz qalaraq formalaşan Alyaska yupikcəsinin ən fərqli dialekti[1] olup ayrı bir dil kimi qəbul edilmişdir və Nunivakdəki məktəbdə təlim və tədris olunur.
İndiki zamanda Nunivak çupiklərinin sayı 215 [2] dir və ana dilində yalnız Mekoryuk qəsəbəsində yaşayan yaşlı insanlar tərəfindən danışılır[3]; uşaqlar danışa bilmədikləri dillərini məktəbdə öyrənirlər.
Təsnifatı
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Eskimos-Aleut dil ailəsi
- Aleut qolu
- Eskimos qolu
- Sirenik eskimos dili (öz dilində olan adı: Uqeghllistun)¹
- Yupik dilləri
- Sirenik yupik dili¹
- Əsl Yupik dilləri
- Sibir yupik dili (öz dilində olan adı: Yupigestun)
- Naukan yupik dili (öz dilində olan adı: нывуӄаӷмит)
- Alyaska yupik dili (öz adları Yugtun, Yugcetun, Cugtun)
- Unaliq-Pastuliq yupikcəsi : Norton Sound bölgəsində danışılır
- Əsl Alyaska yupikcəsi : Yukon və Kuskokvim bölgələrində danışılır (öz dilində olan adı: Yugtun, Yugcetun)
- Egegik yupikcəsi : Bristol Bay bölgəsində danışılır
- Çupikcə : Hooper Bay və Chevak bölgələrində danışılır (öz dilində olan adı: Cugtun)
- Nunivak Çupikcəsi (öz dilində olan adı: Cugtun)
- Supik dili və ya Alyutik dili (öz dilində olan adı: Sugcestun, Sugtestun və ya Alutiitstun)
- İnuit dilləri
- İnyupik dili və ya Alyaska inuit dili (öz adı Iñupiatun)
- Qərbi Kanada inuit dili (öz dilində olan adı: Inuvialuktun)
- Şərqi Kanada inuit dili (öz dilində olan adı: Inuktitut)
- Qrenlandiya inuit dili və ya Qrenlandiya dili (öz dilində olan adı: Kalaallisut
¹yeri qəti deyil
Təhsil
[redaktə | mənbəni redaktə et]Dünyada yalnız bir məktəbdə, Aşağı Kuskokvim Məktəb Bölgəsinə (LKSD Lower Kuskokwim School District) bağlı olan Mekoryuktaki məktəbdə (Nuniwarmiut School PK-12) Nunivak çupikcəsi "xarici dil" kimi öyrədilmişdir. Uşaqlar ana dillərini bilmədikləri üçün evdə danışmırlar, məktəbdə sonradan öyrənirlər. Məktəbin 32 [4] şagirdi var. Alyaska Yerli Dil Mərkəzi tərəfindən Alyaska yupikcəsindən (Yup'ik) ayrı olaraq Nunivak çupikcəsi (Cup'ig) ilə də dərs kitabı yayımlanmaktadır.[5]
Tükənmə təhlükəsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Nunivak çupikcəsinin təhlükə altındakı dillərdən olduğu Alyaska Yerli Dil Mərkəzi (ANLC) tərəfindən də təsdiq edilmişdir. Dil hər an ölü dillər siyahısına salına bilər. Michael Krauss tərəfindən 1975-ci ildə aparılan tədqiqata əsasən "bəzi uşaqlar Çupikcə danışa bilir"[6] deyilirdi, 1982-ci ildə isə "uşaqların heç biri çupikcə danışa bilmir"[7] nəticəsi əldə edilmişdir.[8]
Qrammatikası
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Sözlərdə üç say vardır: tək, iki, cəm
| tək | iki | cəm | mənası |
| qusngir | qusngig | qusngit | şimal maralı |
| iqalluyagar | iqalluyagag | iqalluyagat | Salvelinus malma |
| qay'ar | qay'ag | qay'at / qass'it | kayak |
| tuutangayag | tuutangayiigeg | tuutangayit | Branta canadensis |
| alpa | alpag | alpat | Uria |
| qimugta | qimugteg | qimugtet | köpək |
- Sözlər yalın halda çoğu zaman adlıq hal şəkilçisi qəbul edir: daha çok -r və ya -g
- Sözlər (və ya cümlələr) 4 hissədən ibarət olur: kök (İng. stem), yapım şəkilçisi (İng. postbase), çəkim şəkilçisi (İng. ending), bağlaç (İng. enclitic)
- Tamlama (isim və ya sifət) bulunmaz
- Azərbaycan dilində yiyəlik forma (genitive + possessive) ilə ifadə edilən (mis: adamın evi) ifadəsi vardır, Eskimos-Aleut dillərində yiyəlik forma olmadığı üçün ona yaxın olan digər bir formadan istifadə edilir.relative + absolutive
Nümunə cümlələr
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Cangacit? – Necəsən (Yaxşısanmı)?
- Canritua – Yaxşıyam
- Unuakukegci – Sabahın xeyir
- Agayunerpakegcikici – Yeni iliniz mübarək olsun
- Allrakularakegciluci-llu – Və ya yeni iliniz mübarək olsun
- Quyana – Təşəkkürlər
- Taqukat, maklit neqkanka – suitləri, saqqallı suitləri mənim yeməklərim
- Quyana niicugnillua – Məni dinlədiyiniz üçün təşəkkür edirəm
- Quyana naqluki allnganka – Yazdığımı oxuduğunuz üçün təşəkkür edirəm
Nümunə mətn:[9]
- Nunivak çupikcəsi : Tamakut cuut pilliaraat ciuliaratuut nallumteni. Cugtun ayuqellernek caumallret amllertut, culliarit. Aukwallaat kwa-i curpailemta piqullrungataat apertusciigatki-llu kwaten tauggaam tangrrumaaqluki kwangkuta pitungamta avani cuut, cullret augkut. Atamta-llu [?] piliqucullrulliningateki tamaakut ak'allaulrit nalluaput qangvaq pillrit. Tava tayim' cami pillrit niicuitaput.
Orijinal mətn (ing.)Our ancestors made those before we were even born. There are many of those people-faced figures, the ones they made. Those are very ancient and were carved way before we were born and people in the time we were young could not talk about them because they did not know of them. But they were made and how old exactly they are is not known about. We never hear when they have made those or what year.
Ədədlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]| Yukon-Kuskokwim yupikcəsi [10][11][12] |
Hooper Bay-Chevak çupikcəsi [13] |
Nunivak çupikcəsi [14] |
mənası |
| atauciq | atauciq | ataucir | 1 |
| malruk | malruk | malzrug | 2 |
| pingayun | pingayun | pingayun | 3 |
| cetaman | citaman | cetaman | 4 |
| talliman | talliman | talliman | 5 |
| arvinglegen / arvinelgen | arvinelgen | arwinleg | 6 |
| malrunlegen / malrunelgen | malrunelgen | malzrunleg | 7 |
| pingayunlegen / pingayunelgen | pingayunelgen | pingayunleg | 8 |
| qulngunritaraan | qulngunritaraq | qulngunrita’ar | 9 |
| qula / qulen | qula | qula | 10 |
| qula atauciq | qula atauciq | qula-ataucir | 11 |
| qula malruk | qula malruk | qula-malzrug | 12 |
| qula pingayun | qula pingayun | qula-pingayun | 13 |
| akimiarunrita’ar | akimiarunritaraq | akimiarunrita’ar | 14 |
| akimiaq | akimiaq | akimiar | 15 |
| akimiaq atauciq | akimiaq atauciq | akimiar ataucir | 16 |
| akimiaq malruk | akimiaq malruk | akimiar malzrug | 17 |
| akimiaq pingayun | akimiaq pingayun | akimiar pingayun | 18 |
| yuinaunrita’ar | cuinaunritaraq | cuinaunrita’ar | 19 |
| yuinaq | cuinaq | cuinar | 20 |
| yuinaq qula / yuinaq qulen | cuinaq qula | cuinar-qula | 30 |
| yuinaak malruk / malruk ipiaq (Yukon) | malruk ipiaq | malzrug-ipiar | 40 |
| yuinaak malruk qula | malruk ipiaq qula | . | 50 |
| yuinaat pingayun / pingayun ipiaq | pingayun ipiaq | pingayun ipiar | 60 |
| yuinaat pingayun qula | pingayun ipiaq qula | . | 70 |
| yuinaat cetaman | citaman ipiaq | cetaman-ipiar | 80 |
| yuinaat cetaman qula | citaman ipiaq qula | talliman ipiar qula | 90 |
| yuinaat talliman | talliman ipiaq | talliman ipiar | 100 |
| tiissitsaaq | tiititsaaq / tiissitsaaq | tiisiss'ar | 1.000 |
| qulen tiissitsaat | . | . | 10.000 |
| yuinaat talliman tiissitsaaq | . | . | 100.000 |
| miilicaaq | . | . | 1.000.000 |
| tiissitsaaq miilicaaq | . | . | 1.000.000.000 |
Rus dilindən keçmiş bəzi sözlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Rus Amerikası dövründə (1733 – 1867) 1821 ilində ilk dəfə Ruslarla və Ruscayla qarşılaşan Yupiklərin dillərində Rusca alıntılar indiki vaxtda da canlılığını davam etdirər:
- caarralar (< Rus. сахар) 'şəkər'
- caayu (< Rus. чай) 'çay'
- cainig (< Rus. чайник) 'çaydan'
- cap'akir ( < Rus. сапоги) 'bot, poti'
- cass'ar (< Rus. часы) 'saat'
- culunar (< Rus. солонина ?) 'duzlu balıq'
- kelipar (< Rus. хлеб) 'çörək'
- maslar (< Rus. масло) 'kərəyağı'
- miss'ug (< Rus. мешок) 'bag; çuval'
- mulut'ug (< Rus. молоток) 'çəkic'
- paltug (< Rus. пальто) 'palto'
- pelatekar (< Rus. палатка) 'çadır'
- putuskar (< Rus. подушка) 'yastıq'
- tiisiss'ar (< Rus. тысяча) 'min'
- yaassig : (< Rus. ящик) 'qutu'
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Steven A. Jacobson (2006), The participial oblique, a verb mood found only in Nunivak Central Alaskan Yup'ik and in Siberian Yupik Arxivləşdirilib 2010-09-21 at the Wayback Machine, ÉTUDES/INUIT/STUDIES, 2006, 30(1): 135-156 <(= Nunivak Island has the most divergent dialect of Central Alaskan Yup'ik Eskimo, the language of southwestern Alaska)
- ↑ "We are Cup'it". 2011-03-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
- ↑ "LKSD, Department of Academic Programs and Support". 2011-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
- ↑ "Mekoryuk Schools". 2012-10-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
- ↑ "Central Alaskan Yup'ik Collection Container List". 2011-06-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
- ↑ Krauss, Michael E. (1975). Native peoples and languages of Alaska. [Map]. Fairbanks, AK: Alaska Native Language Center, University of Alaska.
- ↑ Krauss, Michael E. (1982). Native peoples and languages of Alaska. [Map]. Fairbanks, AK: Alaska Native Language Center, University of Alaska.
- ↑ "Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti : Current Status of Cup'ig Language". 2008-12-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
- ↑ "Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti : Stone Head Carvings, told in Cup'ig, with English translation. Narrated by Qungutur". 2008-12-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
- ↑ "Jerry Lipka, Culturally Negotiated Schooling: Toward a Yup'ik Mathematics". 2011-07-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
- ↑ "How to count in Yup'ik". 2010-11-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
- ↑ Yup’ik Eskimo Grammar, Irene Reed and all.(1977)
- ↑ On the Facebook: Cup'ik Word Of The Day – Chevak Arxivləşdirilib 2010-01-08 at the Wayback Machine by Rebecca Nayamin (Kashunamiut School Cup’ik Language Teacher)
- ↑ "Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti, Nunivak Island Cup'ig Language Preliminary Dictionary". 2012-08-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.