Çupikcə

Çupikcə və ya Hooper Bay–Chevak çupikcəsi (öz adı Cugtun ; İngilis dilində Cup’ik və ya Chevak Cup’ik, Hooper Bay–Chevak Cup’ik ) – Alyaskada, indiki vaxtda yalnız Chevak qəsəbəsində, köhnədən Hooper Bay bölgəsində də Çupiklər tərəfindən danışılan Eskimos-Aleut dil ailəsinin Yupik dilləri qrupundan bir Eskimos dili olan Alyaska yupikcəsinin dialekti.

Çupikcə
Ölkələr	Amerika Birləşmiş Ştatları (Chevak, Alyaska)
Təsnifatı
Çupikcə
Dil kodları

Çupikcə təhdid altındakı dillərdəndir. İndiki vaxtda Chevak qəsəbəsində üç dillilik görülər: çupikcə, ingiliscə və hər ikisinin qarışığı olan qarışıq dil.

• Eskimos-Aleut dil ailəsi
  • Aleut qolu
    • Aleut dili
  • Eskimos qolu
    • Sirenik eskimos dili (öz dilində olan adı: Uqeghllistun)¹
    • Yupik dilləri
      • Sirenik yupik dili¹
      • Əsl Yupik dilləri
        • Sibir yupik dili (öz dilində olan adı: Yupigestun)
        • Naukan yupik dili (öz dilində olan adı: нывуӄаӷмит)
        • Alyaska yupik dili (öz adları Yugtun, Yugcetun, Cugtun)
          • Unaliq-Pastuliq yupikcəsi  : Norton Sound bölgəsində danışılır
          • Əsl Alyaska yupikcəsi : Yukon və Kuskokvim bölgələrində danışılır (öz dilində olan adı: Yugtun, Yugcetun)
          • Egegik yupikcəsi : Bristol Bay bölgəsində danışılır
          • Çupikcə : Hooper Bay və Chevak bölgələrində danışılır (öz dilində olan adı: Cugtun)
          • Nunivak çupikcəsi (öz dilində olan adı: Cugtun)
        • Supik dili və ya Alyutik dili (öz dilində olan adı: Sugcestun, Sugtestun və ya Alutiitstun)
    • İnuit dilləri
      • İnyupik dili və ya Alyaska inuit dili (öz adı Iñupiatun)
      • Qərbi Kanada inuit dili (öz dilində olan adı: Inuvialuktun)
      • Şərqi Kanada inuit dili (öz dilində olan adı: Inuktitut)
      • Qrenlandiya inuit dili və ya Qrenlandiya dili (öz dilində olan adı: Kalaallisut

¹yeri qəti deyil

Dünyada yalnız bir məktəbdə, Kashunamiut Məktəb Bölgəsinə (LKSD Kashunamiut School District) bağlı olan məktəbdə Çupikcə "xarici dil" kimi öyrədilər. Alyaska Yerli Dil Mərkəzi tərəfindən Alyaska yupikcəsindən (Yup’ik) və Nunivak çupikcəsinden (Cup’ig) ayrı olaraq Çupikcə (Cup’ik) ilə də dərs kitabı nəşr olunar.^[1]

Çupik əlifbasında istifadə edilən 18 hərf (4 sait və 14 samit) var: a c e g i k l m n p q r s t u v w y.^[2]

Bu hərflər istifadə edilməz : b d f h j o x z.

Saitlər:

• Qısa saitlər: a i u e
• Uzun saitlər: aa ii uu
• Diftonglar: ai ui au iu ua ia

Samitlər:

• Stops: p t c k q
• Voiced fricatives: v l y g r w
• Voiceless fricatives: vv ll ss gg rr ww
• Voiced nasals: m [m] n [n] ng [ŋ]
• Voiceless nasals: m [m̥] n [n̥] ng [ŋ̊]

• Sözlərdə üç say vardır: tək, iki, cəm
• Sözlər yalın halda çoğu zaman adlıq hal şəkilçisi qəbul edir: daha çok -q və ya -k
• Sözlər (və ya cümlələr) 4 hissədən ibarət olur: kök (İng. stem), yapım şəkilçisi (İng. postbase), çəkim şəkilçisi (İng. ending), bağlaç (İng. enclitic)
• Tamlama (isim və ya sifət) bulunmaz
• Azərbaycan dilində yiyəlik forma (genitive + possessive) ilə ifadə edilən (mis: adamın evi) ifadəsi vardır, Çupik dilində yiyəlik forma olmadığı üçün ona yaxın olan digər bir formadan (relative + absolutive) istifadə edilir.

Alyaska yupikcəsinin əsl dialekti olan Yukon-Kuskokwim yupikcəsi ilə Chevak çupikcəsinin müqayisəsi:

Yukon-Kuskokwim yupikcəsi	Chevak çupikcəsi	mənası
elicaraq (Y) / elitnauraq (K)	elicaraq skuularaq (Çupik – İngilis qarışığı)	şagird
elicarista (Y) / elitnaurista (K)	elicarta skuularta (Çupik – İngilis qarışığı)	müəllim
yugnikek’ngaq	aiparnatugaq	yoldaş
yuilquq	cuilquq	tundra
nuussiq	caviggaq	bıçaq
uluaq	kegginalek	yarım-ay qadın bıçağı
canek	evek	ot sapı
ellalluk	ivyuk	yağış

Yukon-Kuskokwim yupikcəsi [3][4][5]	Hooper Bay-Chevak çupikcəsi [6]	Nunivak çupikcəsi [7]	mənası
atauciq	atauciq	ataucir	1
malruk	malruk	malzrug	2
pingayun	pingayun	pingayun	3
cetaman	citaman	cetaman	4
talliman	talliman	talliman	5
arvinglegen / arvinelgen	arvinelgen	arwinleg	6
malrunlegen / malrunelgen	malrunelgen	malzrunleg	7
pingayunlegen / pingayunelgen	pingayunelgen	pingayunleg	8
qulngunritaraan	qulngunritaraq	qulngunrita’ar	9
qula / qulen	qula	qula	10
qula atauciq	qula atauciq	qula-ataucir	11
qula malruk	qula malruk	qula-malzrug	12
qula pingayun	qula pingayun	qula-pingayun	13
akimiarunrita’ar	akimiarunritaraq	akimiarunrita’ar	14
akimiaq	akimiaq	akimiar	15
akimiaq atauciq	akimiaq atauciq	akimiar ataucir	16
akimiaq malruk	akimiaq malruk	akimiar malzrug	17
akimiaq pingayun	akimiaq pingayun	akimiar pingayun	18
yuinaunrita’ar	cuinaunritaraq	cuinaunrita’ar	19
yuinaq	cuinaq	cuinar	20
yuinaq qula / yuinaq qulen	cuinaq qula	cuinar-qula	30
yuinaak malruk / malruk ipiaq (Yukon)	malruk ipiaq	malzrug-ipiar	40
yuinaak malruk qula	malruk ipiaq qula	.	50
yuinaat pingayun / pingayun ipiaq	pingayun ipiaq	pingayun ipiar	60
yuinaat pingayun qula	pingayun ipiaq qula	.	70
yuinaat cetaman	citaman ipiaq	cetaman-ipiar	80
yuinaat cetaman qula	citaman ipiaq qula	talliman ipiar qula	90
yuinaat talliman	talliman ipiaq	talliman ipiar	100
tiissitsaaq	tiititsaaq / tiissitsaaq	tiisiss'ar	1.000
qulen tiissitsaat	.	.	10.000
yuinaat talliman tiissitsaaq	.	.	100.000
miilicaaq	.	.	1.000.000
tiissitsaaq miilicaaq	.	.	1.000.000.000

Rus Amerikası dövründə (1733 – 1867) 1821 ilində ilk dəfə Ruslarla və Ruscayla qarşılaşan Çupiklərin dillərində Rusca alıntılar indiki vaxtda da canlılığını davam etdirər:

• caarralaq (< Rus. сахар) 'şəkər'
• caayuq (< Rus. чай) 'çay'
• cainik (< Rus. чайник) 'çaydan'
• cap’akiq ( < Rus. сапоги) 'bot, poti'
• cass'aq (< Rus. часы) 'saat'
• culunaq (< Rus. солонина ?) 'duzlu balıq'
• kalantaassaq (< Rus. карандаш) 'karandaş'
• kalmaaniq (< Rus. карман) 'cib'
• kelipaq (< Rus. хлеб) 'çörək'
• luussitaq (< Rus. лошадь) 'at'
• mass’laq (< Rus. масло) 'kərəyağı'
• missuulleq (< Rus. мешок) 'bag; çuval'
• muluk’uuq (< Rus. молоко) 'süd'
• mult’uuq (< Rus. молоток) 'çəkic'
• pal’tuuk (< Rus. пальто) 'palto'
• pelatekaq (< Rus. палатка) 'çadır'
• putuskaq (< Rus. подушка) 'yastıq'
• spickaq : (< Rus. спичка) 'kibrit'
• tiititsaaq / tiissitsaaq (< Rus. тысяча) 'min'
• yaassiik : (< Rus. ящик) 'qutu'

1. ↑ "Central Alaskan Yup'ik Collection Container List". 2011-06-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-08.
2. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2012-09-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-08.
3. ↑ "Jerry Lipka, Culturally Negotiated Schooling: Toward a Yup'ik Mathematics". 2011-07-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-08.
4. ↑ "How to count in Yup'ik". 2010-11-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-08.
5. ↑ Yup’ik Eskimo Grammar, Irene Reed and all.(1977)
6. ↑ On the Facebook: Cup'ik Word Of The Day – Chevak Arxivləşdirilib 2010-01-08 at the Wayback Machine by Rebecca Nayamin (Kashunamiut School Cup’ik Language Teacher)
7. ↑ "Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti, Nunivak Island Cup'ig Language Preliminary Dictionary". 2012-08-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-08.

• Alaskool: Chevak Cup’ik Glossary
• Alaskool: Guidebook for Integrating Cup'ik Culture and Curriculum
• Kashunamiut School District
• Facebook: Cup'ik Word Of The Day – Chevak by Rebecca Nayamin (Kashunamiut School Cup’ik Language Teacher)