Qanun (musiqi aləti)

Qanun (Kanon) — yatıq sazlar ailəsinə mənsub olub, dartımlı-simli musiqi alətidir.

Qanun
Hornbostel–Zaks təsnifatı	314.122-6
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Bəzi müasir musiqiçilər orqanı ərğənunla eyniləşdirirlər. Halbuki, orqan sıxılmış hava ilə işləyir, ərğənun isə Nizami Gəncəvinin dövründə simli alət idi^[1]. Məlum olduğu kimi, hazırda Azərbaycan xalq çalğı alətləri ansamblları tərkibində, eləcə də solo ifaçılığında istifadə olunan kanon, əslində elə ərğənundur. Ərğənun müxtəlif dövrlərdə bir neçə formada hazırlanmış və onlardan birinə qanun deyilmişdir. Təəssüf ki, qanun musiqi aləti rus ədəbiyyatlarında əvvəlcə qanon, sonra isə kanon kimi işlədilməyə başlamışdır. Hazırda kanon kimi istifadə etdiyimiz ərğənun simli alətinin telləri Nizaminin göstərdiyi kimi, cənglə dilləndirilirdi. Deməli, cəng bir neçə rola malik idi. Yəni həm ritmik ahəngi nizamlayır, həm də ərğənunu tellərinin dilləndirilməsində təzanə rolunu oynayırdı. Təəssüf hissi ilə qeyd etmək lazımdır ki, bu gün nəinki cəngdən istifadə olunmur, hətta ərğənunu əvəz edən kanonu dilləndirən və təzanə rolunu oynayan bu musiqi alətinin adı belə çəkilmir.^[2]

Avropa alimləri "orqan" (alət, vasitə) sözünü yunan dilindəki "erqo" (iş) sözüylə əlaqələndirir^[3]. Amma maraqlıdır ki, Türk dillərində "arğa" kökü bir neçə anlama gəlir:

• "kömək, vasitə" ← arxa
• "güc, çeviklik, məharət"
• "örkən, arkan, kəmənd, tel"^[4][5]

Yaxın və Orta Şərqdə, eləcə də Azərbaycan ərazisində tarixən geniş yayılmışdır.^[6] Bəziləri bu fikirdədir ki, Farabi qanunu təkmilləşdirib, başqaları isə onun ixtirasını bilavasitə Farabiyə məxsus olduğunu bildirirlər. Arxeoloqların Neynəva şəhərində apardıqları qazıntılar zamanı üzərində ney, çəng, qanunda ifa edilən şəkilli əsər tapmışlar^[7]. Musiqi alətlərin miqrasiyası müxtəlif siyasi hadisələrlə, dövlət qurumlarıyla əlaqədardır. Orta çağda Misirdə Osmanlı imperiyasının təsiri ilə bir sıra musiqi alətləri, o cümlədən qanun misirlilərin və suriyalıların^[8] sevimli musiqi alətinə çevrilmişdir. Qanun musiqi alətinin yayılma arealını düşünərkən, onun Azərbaycandan keçərək Iran vasitəsiylə Osmanlı imperiyasına daxil olan ölkələrə — Orta Asiya, Əfqanıstan, Çin və Hindistana yayılması fikrini qəbul etmək olar. Başqa ölkələrdə bu alət qismən az dəyişiklərə uğrasa da, Azərbaycan musiqişünasları Sədiəddin Urməvi və Əbdülqadir Mərağainin ixtiraçılıq səyi nəticəsində kamil bir alətə çevrilmişdir^[9] . Yatıq simli alətlərin sadədən mürəkkəbə doğru inkişafı son aşamada qanun musiqi alətinin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur^[10].

Azərbaycan klassiklərindən Nizami Gəncəvinin, Məhəmməd Füzulinin və başqalarının əsərlərində qanun haqqında məlumat verilmişdir. XII əsrdə yaşayıb yaratmış, Şərq musiqi elmini dərindən bilən şairə Məhsəti Gəncəvi qanun və çəng alətlərinin məharətli ifaçısı olmuşdur.

Əsasən, qadınlar tərəfindən ifa edilən bu aləti Füzuli "Yeddi cam" əsərində belə təsvir etmişdir:

Bir gün gecə məclisimiz vardı ki, ondan
Çox-çox uzağa qalmış idi dərd, qəm, hicran.
Xam nəğmələrlə edərək aləmi məmnun,
Bir huri mələk çalırdı iri bir qanun.

Qanun miniatür sənət əsərlərində də öz əksini tapmışdır.^[11] Uzun tarixi inkişaf yolu keçən bu alət zaman-zaman formalaşaraq dövrümüzə kimi gəlib çatmışdır.

Üzeyir Hacıbəyov qanunun keçmişdə də təkmil alət kimi istifadə edildiyini qeyd edərək yazır: "Bu gün hər bir musiqar üçün piano çala bilmək vacib olan kimi, Şərq musiqiçiləri də öz çalğılarından əlavə, qanun çalmağı dəxi borc bilirmişlər". Azərbaycanda ilk qanun ustası mənim atam Sərdar Nagıyev olub, cox təəsüf hissi iıə qeyd etmək istəyirəmki adı burda qeyd olunmayib.1992-ci ildan 2011-ci ilə kimi Azərbaycanda ifa olunan qanun alətlərinin 99 % ni mənim atam düzəldib.

Qanunun tərəfləri müxtəlif bucaqlı taxta qutudan ibarətdir. Alt və yan hissələr ağcaqayın, qoz və digər bərk ağac materiallarından hazırlanır. Alətin üst hissəsinin 3/4-ü 4 mm qalınlığında şam ağacından olan taxta üzlüklə, qalan hissəsi isə balıq dərisi ilə örtülür. Ağacla örtülən hissədə üç rezonator oyuğu olur. Dəri ilə örtülmüş hissədə isə alətin eni boyu bütöv bir taxta xərək yerləşir. Simlər alətin gövdəsindəki xüsusi oyuqlara bərkidilərək bu xərəyin üzərindən keçib aşıqlara bağlanır. Aşıqlar olan hissədə simlərin altında dəmir linglər yerləşir. Bu linglərlə simlər qaldırılıb-endirilərkən ton və yarımtonlar əldə edilir. Qanuna üçləşdirilmiş 24 sıra (ümumi sayı 72) sim bağlanılır. İlk dövrlərdə simlər bağırsaqdan və ya ipək sapdan xüsusi üsulla hazırlanırmış. Hazırda kapron simlərdən istifadə edilir. Diz üstünə qoyulan qanun hər iki əlin adsız barmaqlarına taxılmış dəmir üsküklərin arasında yerləşdirilən ebonit mizrablarla səsləndirilir. Alət içərisi dördkünc dəmir açar vasitəsilə köklənir.

Qanunun ümumi uzunluğu 800–900 mm, eni 380–400 mm, qalınlığı 40–50 mm-dir.^[12] Qanunun simləri barmaqlara taxılmış oymağabənzər metal mizrablarla səsləndirilir.^[13] Diapazonu böyük oktavanın "sol" səsindən ikinci oktavanın "si bemol" səsinə kimi üç oktava yarımdır.

Diatonik səs düzümünə malikdir. Qanundan xalq çalğı alətləri orkestrinin və ansambllarının tərkibində müşayiətçi və solo alət kimi istifadə olunur.^[14]

Orta Çağda üç qanun növü var idi:

• Türk (kiçik)
• Bağdad (orta)
• Misir (böyük)

Azərbaycan qanunu Türkiyə və ərəb qanunundan 17 pillədən ibarət olan səsqatarı ilə fərqlənirdi.^[15] Ərəb və Türkiyə qanunlarında Azərbaycan qanunlarından fərqli olaraq, üçər sim sayca daha çoxdur.

İlk dəfə olaraq Azərbaycan qanun musiqisi vala 1959-cu ildə vala yazıldı: bu, Asya Tağıyevanın ifasında "Bayatı-Şiraz" və "Çahargah" muğamları idi.

Qanun üçün ilk peşəkar əsər yazan bəstəkar Zakir Bağırov olmuşdur. Əsər 1964-cü ildə 2 Arfanın müşayiəti ilə Moskvada Kremlin Sütunlu zalında Asya Tağıyevanın ifasında müvəffəqiyyətlə ifa olundu^[16].

• Məşədi Cəmil Əmirov
• Asya Tağıyeva
• Təranə Əliyeva (çalğıçı)
• Şahmar Səfəroğlu
• Xədicə Həsənova
• Rəşad İlyasov
• Çinara Heydərova (Əməkdar artist)

• Zakir Bağırov — qanun və iki arfa üçün rapsodiya
• Hacı Xanməmmədov — Arzu rəqsi, Bahar süitası
• Süleyman Ələsgərov — qanun və orkestr üçün "Poema"^[17], Bahar melodiyaları, Sözsüz mahnı, Qarabağ havaları
• İlham Abdullayev — qanun və fortepiano üçün 2 pyes (1993)
• Ağadadaş Dadaşov — qanun və fortepiano üçün Poema (1996), pyeslər (1990–2001), "Çinar sevinci" Azərbaycan respublikasının Əməkdar artisti Heydərova Çinarə Yaşar qızına müəllif tərəfindən həsr olunmuşdur.^[18]
• Oqtay Zülfüqarov — qanun və piano üçün konsert pyesi (1997), "Beşik mahnısı" pyesi (1998)^[19]

• "Musiqi alətləri tarixi" verilişi — Qanun
• Təranə Əliyeva və "İnci" qanunçalan qızların ansamblının konserti
• Təranə Əliyeva və "İnci" qanunçalan qızların ansamblı — Şən melodiya
• Təranə Əliyeva və "İnci" qanunçalan qızların ansamblı — Azərbaycan musiqilərindən popurri
• Təranə Əliyeva — Mahur-Hindi muğamı
• Təranə Əliyeva — Qanun üçün bəstə, musiqisi Süleyman Ələsgərovundur
• Piano və qanunda Çahargah rapsodiyası
• Qanun üçün Elegiya Çinarə Mütəllibovanın ifasında — musiqi: Nazim Əliverdibəyov
• Qanun ifaçısı Xədicə Həsənova və qrupu — Sən gəlməz oldun
• Xədicə Həsənova və qrupu — Yağış yağır, sevgilim — musiqi: Ələkbər Tağıyev
• Xədicə Həsənova və qrupu — Darıxma — musiqi: Tofiq Quliyev
• Xədicə Həsənova və qrupu — Türk qızların rəqsi — musiqi: Arif Məlikov
• Rəşad İlyasov qanunda — Bayatı Şiraz və Küçələrə su səpmişəm
• Rəşad İlyasov qanunda — Çardaş
• Aynure Quliyeva — Xalq mahnısı "Ay deli ceyran" (instrumental)
• Günel Adıgözəlova — "Qanun və simfonik orkestr üçün Konsert" I hissə — bəstəkar: Ağadadaş Dadaşov

• Səntur
• Arfa
• Çəng
• Azərbaycan musiqisi
• Azərbaycan mədəniyyəti