Qapıqulu

Qapıqulu (osman. قپوقولی, Kapıkulu) — Osmanlı imperiyasının daimi ordusunu təşkil edən və bilavasitə sultana tabe olan piyada, süvari və texniki sinifdən olan hərbi birləşmələrə və bu sistemə verilən ad. Qapıqulu ocaqlarının qurulmasından əvvəlki dövrdə Osmanlı imperiyasının hərbi qüdrətini piyadalar və müsəlləmlər təşkil edirdi.

Qapıqulu əsgərləri əyalət əsgərləri və dəniz qüvvələri ilə birlikdə Osmanlı ordusunun üç əsas bölməsindən biri idi. Qapıqulu əsgərləri piyada olan yeniçərilər, cəbəcilər, topçular, top arabaçıları və süvarilərdən ibarət olan sipahi, silahdar, sağ ulufəcilər, sol ulufəcilər, sağ qəriblər və sol qəriblərdən ibarət idi.^[3]

Şəhərin təhlükəsizliyinə və sərhədlərin mühafizəsinə cavabdeh olan və ümumiyyətlə tüfəng, qılınc, yay-ox, qalxan və nizələrdən silah kimi istifadə edən qapıqulu döyüşçü təbəqəsinin vəzifələri sərt və barışmaz qaydalarla bağlı idi. Bu qaydalara qəvanini-yeniçəriyan deyilirdi.

Qapıqulu olacaq şəxs ailəsi və dini ilə bütün bağlarını kəsməli, hökmdardan başqa heç kimlə heç bir maddi və mənəvi bağlılıq hiss etməməli idi.

Osman Qazinin hakimiyyəti dövründə ölkə kiçik miqyasda idi və ordu tayfa qüvvələrindən ibarət idi. Müəyyən dövrlərdə nəfir-i am adlı səfərbərlik çağırışı edilir və silahlı olan tayfa qüvvələri orduya çağırılırdı. Orxan Qazinin hakimiyyəti dövründə vəzir Əlaəddin Paşa və Çandarlı Qara Xəlilin təklifi ilə hər biri min nəfərdən ibarət türk gənclərindən ibarət "yaya" və "müsəlləm" adlı iki sinif yaradılmışdır. I Muradın hakimiyyətinin ilk dövrlərində onların sayı artırılmışdır. "Yaya" və "müsəlləm"lər müharibə zamanı hər gün iki gümüş ağça alır, başqa vaxtlarda isə onlara verilmiş təsərrüfatları becərərək vergi vermirdilər. "Yaya" və "müsəlləm"lər XV əsrin ortalarına qədər silahlı xidmətdə olmuşdular, lakin qapıqulu əsgərlərinin sayı artdıqca ordunun arxa cəbhəsində, məsələn, nəqliyyat, mədən müəssisələrində, qala tikintisində, tərsanə xidmət göstərmişdilər. Bu qoşunlara timarlı sipahilər, axınçılar, əzablar, voynuklar, martoloslar və cərəhorlar dəstək verirdilər.^[4]

Əcəmioğlanlar ocağı adlanan Əcəmi ocağı Osmanlı imperiyasında Əndərun üçün tələbələr və qapıqulu üçün lazım olan əsgərlər, xüsusilə piyada bölməsi yetişdirmək üçün yaradılmışdır. Osmanlı imperiyasının qeyri-müsəlman vətəndaşlarının və xüsusilə Balkanlardan 8–18 yaş arası uşaq və gənclərin bir toplanması ilə həyata keçirilən devşirmə sistemi vasitəsilə formalaşan Əcəmi ocağında daha çox əsgər, bəzən də saray bürokratları yetişdirilirdi.^[5]

I Muradın hakimiyyəti dövründə Rumelidə qazanılan ardıcıl zəfərlər nəticəsində sərhədləri genişlənən Osmanlı imperiyasında yeniçərilər xristian uşaqları cəlb edilərək yetişdirilən əsgərlər idi. I Muradın vəziri Çandarlı Qara Xəlil Xeyrəddin Paşanın təşəbbüsü ilə qurulan bu sistemdə dövlət bəzi uşaqları xristian təbəələrindən, bəzən də əsir düşmüş əsirlərdən müsadirə edirdi. Əcəmi oğlanı adlanan bu uşaqlar əvvəlcə bir növ kəndli ailəsinə verilirdi. Onlar orada türk və ərəb dillərini öyrənmiş, islam dininin adət və ənənələri əsasında böyümüşdür. Hərbi xidmətə cəlb edildikdən sonra onlar sünnət edilmiş və müsəlman olmuşdular.^[5]

Osmanlı imperiyasının daha çox əsgərə ehtiyacı var idi. Mövcud qüvvələr ehtiyac üçün kifayət etmirdi və daimi ordu mövcud olmalı idi. Bu baxımdan əsirlərdən faydalanmaq üçün 1362-ci ildə qazıəsgər Çandarlı Qara Xəlilin və üləmadan olan Qaramanlı Molla Rüstəmin səyləri ilə sultan I Muradın hakimiyyəti dövründə Pençik Qanununa uyğun olaraq Geliboluda Əcəmi ocağı formalaşdırılmışdır. Əvvəllər müharibədə əsir düşənlər yeniçəri kimi hərbi xidmətə yazılır və qısa bir təlim keçdikdən sonra döyüşə göndərilirdilər. Sultan I Muradın dövründə Lapseki, Çardaq və Gelibolu arasında süvari əsgərləri daşıyan gəmilərdə 5–10 il çağırışçı kimi xidmət göstərdikdən və uzun bir təlim keçdikdən sonra məhbuslar yeniçəri ocağına yazılmağa başlanmışdır.^[5]

Əcəmi oğlanı Əcəmi təşkilatına iki yolla qəbul edilirdi. Bir üsul müharibədə əsir düşən əsirlərin beşdə birini bura cəlb etmək, digəri isə Osmanlı sərhədləri daxilində yaşayan "devşirmə" adlanan xristian uşaqları götürmək idi. Devşirmə qanunu ilə xristian təbəələrdən əsgərlərin toplanması nəticəsində qeyri-müsəlman Rumeli xalqı yavaş-yavaş müsəlmanlaşır və Osmanlı ordusu bu əsgərlərlə bir az da güclənirdi. Yarandığı zaman Geliboluda yerləşən Əcəmi ocağı qərargahı fəthindən sonra İstanbula köçürülmüşdür. Gelibolu ocağının başında Gelibolu ağa dayanırdı.^[5]

Əcəmi ocağı XVII əsrin ortalarından sonra əhəmiyyətini itirmişdir. Yeniçəri ocağı 1826-cı ildə sultan II Mahmud . Mahmud tərəfindən ləğv olunduğuna görə Əcəmi ocağı da ortadan qaldırılmışdır.^[6]

Yeniçərilər Osmanlı imperiyasında hərbi təbəqədir. Yeniçərilər sultana tabe olan qapıqulu piyada birliyidir. Yeniçərilər Osmanlı imperiyasında sərhədlərində yaşayan yunanlar, serblər və albanlar kimi xristian icmalarından devşirmə kimi cəlb olunan yetim uşaqlardan ibarət idi. Onlar sultanın ətrafında olan piyadadırlar və həyatlarında heç vaxt evlənmirlər. Üç aydan bir ulufə adlı maaş alırdılar, döyüşə gedəndə isə səfər bəxşişi alırdılar. II Mehmedin hakimiyyətindən bəri cülüs ucu almaq ənənəsi vardır. Osmanlı tarixinin ilk əsrlərində faydalı olan bu sistem sonralar sıradan çıxmış və özü ilə müxtəlif problemlər gətirmişdir. Yeniçəri ocağı 1826-cı ildə II Mahmud tərəfindən ləğv edilmişdir.^[6]

Əsas məqalə: Altı Bölük Xalqı

Qapıqulu süvariləri İstanbuldan kənarda yerləşən süvari birlikləridir. Onlar müharibədə hökmdarın çadırını, sancaqlarını və xəzinəsini qoruyurdular. Sipahi, silahdar, sağ ulufəcilər, sol ulufəcilər, sağ qəriblər və sol qəriblər kimi hissələrə bölünürdülər.

Silahdarlar sultanın yanında durub onu müharibədə qoruyurdular. Sipahilər keçmişdə Osmanlı ordusunda aldıqları vergi müqabilində yürüşlərdə iştirak etməli olan timarlı süvari əsgərlər idilər. Onlar basqınçı, talançı, polis bölməsi kimi xidmət edir, piyadaların düşməndən müdafiəsini təmin edirdilər. Onlar düşmən qoşunlarını yıxmaq üçün yay və oxlardan istifadə edən yüngül süvari birləşmələridir. Sipahilər yüngül zirehlərə, qalxanlara və qılınclara malik sürətli qoşunlar idi.^[6]

Sağ ulufəcilər müharibədə ordunun ağırlığını və xəzinəni qoruyurdular. Onlar səltənət sancaqlarını da qoruyurdular. Sağ ulufəcilər Osmanlı imperiyası ordusunun Hassa Ordusunun süvari bölməsində idi. Bu bölük həm də "Yaşıl bayraq" adlanırdı. Sağ ulufəcilər 120 bölükdən ibarət idi. Onlar yürüş zamanı sultanın və sipahi bölüyünün sağında hərəkət edirdilər. Döyüş meydanında və ordu düşərgəsində sultan sancağının sağında dayanırlar. Xəzinəni qorumaq onların vəzifələrindən biri idi. Sağ ulufəcilər Osmanlı donanmasında da xidmət edirdilər.^[6]

Sol ulufəcilər yürüş zamanı sultanın sağında gedən süvari dəstəsinin solunda hərəkət edirdilər. Döyüş meydanında və ordu düşərgəsində sultan sancağının solunda dayanırdılar. Xəzinəni qorumaq onların vəzifələrindən biri idi. Sol ulufəcilər Osmanlı donanmasında da xidmət edirdilər.^[6]

Sağ qəriblər müharibədə ordunun ağırlığını və xəzinəni qoruyurdular. Sol qəriblər müharibədə səltənət sancaqlarını qoruyurdular.^[6]

• Şimşek, Ali Rıza. Osmanlı ordusunda 18. ve 19. yüzyıllarda yapılan ıslahat çalışmaları ve bu çalışmalarda yabancı uzmanların rolü (PDF). Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2006. 24 yanvar 2014 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1988) Osmanlı Devleti Teşkilâtında Kapukulu Ocakları. Cilt 1. Acemi Ocağı ve Yeniçeri Ocağı, Ankara: Türk Tarih Kurumu ISBN 975-16-0057-X
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1988) Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapukulu Ocakları. Cilt 2. Cebeci, Topçu, Top Arabacıları, Humbaracı. Lağımcı Ocakları ve Kapukulu Süvarileri. Ankara:Türk Tarih Kurumu ISBN 975-16-0058-8