Qaysın Quliyev

Qaysın Quliyev (qaraç.-balk. Къулийланы Шуўаны жашы Къайсын; 19 oktyabr (1 noyabr) 1917 – 4 iyun 1985, Çeqem, Kabardin-Balkar MSSR) — balkar şairi.

Qaysın Quliyev
qaraç.-balk. Къулийланы Шуўаны жашы Къайсын
Doğum tarixi	19 oktyabr (1 noyabr) 1917
Vəfat tarixi	4 iyun 1985(1985-06-04) (67 yaşında)
Vəfat yeri	Çeqem, Çeqem rayonu, Kabardin-Balkar MSSR, RSFSR, SSRİ
Uşaqları	Alim Quliyev[d]
Təhsili	Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutu
Fəaliyyəti	şair, nasir, siyasətçi
Əsərlərinin dili	Qaraçay-balkar dili
Üzvlüyü	SSRİ Yazıçılar İttifaqı
Mükafatları
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Qaysın Quliyev 1917-ci ildə noyabrın 1-də Balkariyanın dağ kəndlərindən olan Yuxarı Çegemdə dünyaya gəlib. Çox erkən, iki yaşı olanda atasını itirib. Hər bir yazdığı şeirdə, xüsusən uşaqlıq illərindən bəhs edən "Çegem poeması"nda əməkçi insanların xeyirxahlığından və igidliyindən söhbət açanda öz valideynlərini də onlardan ayırmayıb. Kəndli ailəsində böyüsə də, onun ədəbiyyata çox böyük marağı olub. Yuxarı Çegem kəndi Kabarda-Balkariyanın paytaxtı olan Nalçik şəhərindən 4–5 kilometr aralıda, mənzərəli bir ərazidə yerləşir. Nalçik isə o illərdə ümumən Qafqazın mərkəzi sayılan Tiflisdən 330 kilometr aralıdır. Qafqaz tarixindən bilirik ki, bura müharibələr meydanına çevrilsə də, neçə-neçə şöhrətli rus yazıçılarının da ilham mənbəyi olub. Lev Tolstoy, A. S. Puşkin, M. Y. Lermontov və digər rus ədibləri Qafqazla bağlı xeyli əsərlər yazıblar.

Sonralar o, Moskvada teatr institutunda və ədəbiyyat institutunda ali təhsil alıb. Böyük Vətən müharibəsi başlayanda cəbhəyə göndərilib və mərdliklə vuruşub. Ancaq müharibədən dönəndə ona doğma Çegemə getməyə icazə verməyiblər. Çünki onun mənsub olduğu balkar türklərini İ. V. Stalin 1944-cü ildə Orta Asiya səhralarına sürgün etmişdi. Şimali Qafqazda türkdilli xalqların heç biri qalmamışdı. Ona görə də Qaysın Quliyevin yaşadığı bu ağrı onun hər bir şeirində özünü büruzə verir. Yalnız 1957-ci ildə öz doğma yurdlarına qayıda bilən balkarlar sanki yenidən doğuldular. Axı, almanlar bu torpaqlara hücum etmişdilər və balkarlar da onlarla kişi kimi döyüşmüşdülər. Yeri gəlmişkən, Elbrus (balkarca Minqi Tao) dağına gedən yolda bir azərbaycanlı şəhid əsgərin məzarı üstündə abidə qoyulub və səyyahlar (turistlər) hamısı düşüb o məzar üzərinə güllər düzürdülər.

Qaysın Quliyevin ilk şeirlər kitabı 1940-cı ildə "Salam, şəhər" adı altında nəşr edilib. Sonralar onun "Dağlar", "Yaralı daş", "Lenin haqqında dağlı poeması", "İnsanlar arasında yaşayıram", "İnsan. Quş. Ağac", "Ot və daş" (ingiliscə) və digər kitabları işıq üzü görüb və müəllifinə şöhrət gətirib.

Onun 35 ilə yazdığı "Qış idi" romanı dərin fəlsəfi düşüncələrin məhsuludur. 1987-ci ildə işıq üzü görən bu romana, "İnsan. Quş. Ağac" (1985) kitabındakı şeirlər və poemaya görə o, 1980-ci illərin sonunda Lenin mükafatına layiq görülüb. Ancaq o vaxtlar artıq şair vəfat etmişdi. Mükafatı onun vəfalı ömür-gün yoldaşı Elizat xanıma təqdim etdilər.

Qaysın Quliyevin şeirlərindəki sevgi, dostluq duyğularının içində qəribə, çox xəfif, gizli bir kədər var. O kədərin özü bizim üçün olduqca maraqlı idi. Çünki aşkarda olmasa da (qadağan edilmiş mövzu idi), gizlində yaşlılar bizə danışırdılar ki, sovet hökuməti Stalin dövründə balkarları çox incidib, çoxlarını məhv edib. Zarafat deyil. Bütün xalq 13 illik sürgündə "xalq düşməni" damğasıyla nələr çəkmişdi, Allah bilir. 1980-ci ildə şairin şeirlərini qəzetlərdə tez-tez verirdilər. 1983-cü ildə "Literaturnaya qazeta"da poeziya səhifəsində Qaysın Quliyevin dostlarına Moskvanın Kreml xəstəxanasından yazdığı şeirlər adamı birtəhər edirdi. Bu gün də oxuyanda o şeirlərdəki fəlsəfi kədər, qəm canlanaraq, insanı təsirləndirir. Şair 1980-ci ildən ata ocağında yaşayırdı. Çox sevirdi sıldırım qayalarında qartallar oynaşan Çegem kəndini. Bir müddətdən sonra məktubuma cavabı, özünün diktəsi ilə, həyat yoldaşı Elizat xanım Moskvadan yazmışdı. O yazırdı ki, şair tezliklə sağalacaq və özü sizə cavab yazacaq. Elizat xanımın yazdığı məktublar onun özünün də sənət adamı olduğundan xəbər verirdi.

Şeirlərində siyasi motivləri sətiraltı misralarda yazan şair gizlincə təqib olunurdu.

6 iyun 1985-ci ildə "Sovetskaya Rossiya" şairlə müsahibə çap etmişdi. Elə həmin gün də radio, televiziya və qəzetlər Qaysın Quliyevin vəfatı barədə xəbər verdilər. Dərc edilən müsahibə bir növ şairin oxucularına son müraciəti kimiydi. Qaysının Moskvada yaşayan bədxahları onlara qarşı qərəzli bir kampaniyaya başlayıblar.

Elizat xanım Kabarda-Balkar Dövlət Dram Teatrında ədəbi hissə müdiri vəzifəsində işləyirdi, Axmat isə Nalçik universitetinin ikinci kurs tələbəsi idi. Onlardan tez-tez məktublar alırdım. Bu qədər gərginliyə baxmayaraq, onlar Azərbaycanın Qarabağ dərdinə şərik olur, doğma respublikamızın ayrılmaz hissəsi olan Naxçıvandan ötrü bərk narahatlıq keçirdiklərini bildirirdilər.

Qaysın Quliyevin ata ocağının həyətindəki bağda olan məzarı (şair, öz vəsiyyətinə görə, yaşadığı ata evinin bağında dəfn olunub), o biri isə Elbrus dağına gedən yolun kənarında torpağa tapşırılan azərbaycanlı şəhid əsgərin məzarıdır. Öz şeirlərində çörəyi və kitabı çox müqəddəs bilən şair Qaysın Quliyevin "Çörək və kitab" adlı əsəri var. O, vəsiyyət eləmişdi, sinədaşına qızılgül və qələm rəsmi həkk etsinlər. Qızılgül gələcək nəsillər üçün məhəbbətin, qələm isə elmin simvolu idi.

Böyük şair dünyanın, o cümlədən Qafqazın bütün gənclərini xoşbəxt görməyi arzulayırdı.

Qardaşımız Səməd Vurğun… Mənim qardaşım Səməd… O mənim çox yadımdadır və onu iftixarla xatırlayıram… Mən onu Azərbaycanın yox, dünyanın ən böyük şairi, gözəl insanı hesab edirəm. Onun gözəl poeziyası heç vaxt solmayacaq. Biz ana Vətəni, xalqı hərarətlə sevməyi Səməd Vurğundan öyrənmişik. İnsanda nə qədər yaxşı xüsusiyyətlər varsa, hamısını bu pirə, peyğəmbərə aid etmək olar.

• Ст. Рассадин. Кайсын Кулиев. Литературный портрет. Москва, Художественная литература, 1974. 158 с.
• Ж.Кулиева. Остаться в памяти людской… Сборник статей и воспоминаний о Кайсыне Кулиеве. Нальчик: Эльбрус, 1987.
• Ж.Кулиева. Я жил на этой земле… Кайсын Кулиев в документах. Нальчик: Эльбрус, 1999.

Vikianbarda Qaysın Quliyev ilə əlaqəli mediafayllar var.

• Qaysın Quliyev Yer kitabı Azərbaycanca oxu
• О депортации балкарцев Arxivləşdirilib 2007-10-17 at the Wayback Machine
• Мемориальный дом-музей Кайсына Кулиева
• Kaisyn Kuliev. National Library of Australia
• Kaisyn Kouliev. Scottish Poetry Library Inspire ^{[ölü keçid]}
• Kaisyn Kuliev. University of Chicago Library Arxivləşdirilib 2012-12-12 at Archive.today
• Хронос. Кулиев, Кайсын Шуваевич
• "Пространство поэта" Чингиз Айтматов
• Официальный сайт президента КБР Arxivləşdirilib 2011-08-10 at the Wayback Machine