"Qisseyi-Yusif" və ya "Yusif" dastanı — Qul Əlinin müəllifi olduğu əsər.[1] Türkdilli bədii fikir tarixində "Yusif və Züleyxa" mövzusunu ilk dəfə qələmə alan şəxs məhz XIII əsrdə yaşamış Qul Əlidir. "Qisseyi-Yusif" maraqlı bir türkcədə yazılmışdır. Əsərdə oğuz, qıpçaq və qarluq türkcələrinin qovuşmasından, sintezindən ibarət qarışıq bir türkcə hakimdir. Onun konkret olaraq türk dilinin hansı qoluna və budağına aid olduğunu müəyyənləşdirmək çətindir. Burada oğuz türkcəsinin dil və üslub xüsusiyyətləri də qabarıq şəkildə özünü büruzə verir.
| Qisseyi-Yusif | |
|---|---|
| Janr | məsnəvi |
| Müəllif | Qul Əli |
| Orijinal dili | оğuz, qıpçaq və qarluq |
| Yazılma ili | XIII əsr |
| Nəşr ili | XIII əsr |
Əsərin müəllifi Əlinin şəxsiyyəti, doğulduğu və yaşadığı yer haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Şair əsərin sonunda özü haqqında belə yazır
"Bunu düzən zəif bəndə, adı Əli
Yarlığağıl, əya rəhim, asi qul
Yigirmi dörd rəqəm içrə saldı yılı
Rəhmətindən mehribanlıq umar imdi."[2]
Bu misralardan şairin adının Əli olduğu aydın olur. Lakin təxəllüsü və harda doğulması bilinmir. Diqqətsizlik səbəbindən şair yanlışlıqla "Qul Əli" adlandırılıb. Bu səhv fikir şairin xatırlanan bəndindəki "asi quli", yəni "günahkar bəndəni" ifadələrinə istinadən söylənilib. Əslində buradakı "Qul" elementi sənətkarın ləqəbi və ya təxəllüsü, daha doğrusu, ad-titul komponenti olmayıb Allahın "bəndəsi, qulu" mənasındadır.[2][3]
Digər tərəfdən ədəbiyyatşünaslıqda onun milli mənsubiyyəti, yaşadığı ədəbi mühit və məkan barədə fərqli mülahizələr mövcuddur. Məsələn, "Qisseyi-Yusif"i tədqiqatçı alimlərdən X. Fleyşeir tatar-oğuz, M, Xautsma, H. Həziz Orta Asiya, K. Brokkelman qədim osmanlı, M. F. Köprülüzadə, Е. Bertels və Əmir Nəcib Xarəzm, Ş. Mərcani, B. Yafarov, Y. Aqişev və X. Usmanov bulqar, B. Perc tatar abidəsi hesab edirlər. N. S. Banarlı da Əlinin "Xarəzm dolaylarında yetişmiş bir oğuz türkü" olduğunu ehtimal edir. Türk filoloqu B. M. Qocatürk isə güman edir ki, "Qisseyi-Yusif" müəllifinin yaşadığı ərazi "Orta Asiya ile Anadolu arasında bir saha olması gerektir". Ümumiyyətlə, tədqiqatçıların çoxu haqlı olaraq pоemanı oğuz ədəbi mühiti ilə əlaqələndirirlər. Azərbaycan alimləri F. Zeynalov, Е. Əlibəyzadə, Z. Hacıyeva və b. isə bu əsəri Azərbaycan xalqının ədəbi-tarixi abidəsi kimi təqdim edirlər.[4]
Əsərin sonunda poemanın yazıldığı il 609-cu il yəni miladi 1212-ci il kimi göstərilir. Bu fakt şairin XIII əsrdə yaşadığını göstərir.[5]
Əsərdəki ərəbcə ifadələr və Qurandan sitatlar Əlinin ərəb dilini yaxşı bildiyini göstərir. Yoxsa o, şeirlərində Qurandan sitatları bu qədər asan şəkildə edə bilməzdi. Sitatların "Yusif" surəsi ilə məhdudlaşmaması onun Quranı yaxşı bildiyini göstərir. Bunlara əsasən, Əlinin mədrəsə təhsili aldığını rahatlıqla deyə bilərik. Ola bilsin ki, Əlinin türkcə ilə yanaşı o dövrün cərəyanlarına uyğun yazılmış ərəbcə əsərləri də var imiş, lakin günümüzə gəlib çatmamışdır.[6]
H. Fleyşeir 1831-ci ildə yazdığı Drezden Kral Kitabxanasının Əlyazmaları Kataloqunda Əlinin Qissəyi-Yusif əsərini ilk dəfə elmi olaraq təsvir edir. Elm dünyasının diqqətini bu işə cəlb edən əsas şəxs isə holland türkoloq Xautsmadır. Xautsma, 1889-cu ildə nəşr etdirdiyi məqalə ilə Əlinin Qisseyi-Yusif əsərinin türkologiya üçün əhəmiyyətini ortaya qoydu. Müəllif bu məqalədə Berlində tədqiqat apararkən əsərin ikinci nüsxəsini də Berlində aşkar etdiyini yazır və iki əsəri müqayisə edərkən Drezden nüsxəsinin daha qədim olduğu qənaətinə gəldiyini bildirir. Xautsma həmçinin məqalədə Qisseyi-Yusifin yazı yerini müəyyənləşdirməyə çalışır. Rəbquzinin "Qisas-i Ənbiya" əsəri ilə böyük oxşarlığa əsaslanaraq, bu şeirin vətəninin Orta Asiya olduğu qənaətinə gəlir və eyni zamanda əsərin dili ilə Kodeks Kumanikusun dili arasındakı oxşarlıqlara diqqət çəkir. Müəllif məqaləsində Drezden nüsxəsindən götürülmüş 160 beyti ərəb hərfləri ilə verdikdən sonra alman dilinə tərcümə edib. Bu misralar ondan sonrakı tədqiqatçıların daim bəhrələndiyi bir mənbə olmuşdur.[7]
Karl Brokkelman 1916-cı ildə nəşr etdirdiyi "Alī’s Qissa’i Jūsuf, der älteste Vorläufer der osmanischen Literatur" adlı məqaləsində isə əsərin dilinin aidliyini vəzn, fonetika və dilçilik xüsusiyyətləri baxımından incələyib. Fleyşeir və Xaustmadan fərqli olaran Brokelman şairin dilinin Qıpçaq və ya Çağatay dili deyil Osmanlıcanın ilk örnəklərindən olduğu fikrini irəli sürmüşdür.[8] Sonu ur- ilə bitən fellərin indiki zaman şəkilçisi əlavə edildikdə u saitinin düşməsi hadisəsini Azərbaycan və Anadolu dialektlərində görülən bir fonetik hadisə olduğunu söyləyərək bu fikrini əsərin yazıldığı yer haqqında sübut kimi göstərir.[9]
Əhməd Cəfəroğlu Türk Dili Tarixi adlı kitabının ikinci cildində Qisseyi Yusif əsərindən bəhs etmişdir. Cəfəroğlu əsərdə oğuz, qıpçaq və qaraxanlı türkcəsinin izlərinə əsaslanaraq onun Xarəzm bölgəsində, oğuzların məskunlaşdığı bir yerdə yazılmış ola biləcəyi fikrini irəli sürür. O həmçinin Drezden və Berlin nüsxələrinə diqqət çəkərək onların üzərində araşdırma aparılmasının vacibliyini vurğulayır.[10]
Əsər Azərbaycanda 1995-ci ildə Elməddin Əlibəyzadənin rəhbərliyi ilə Əbülfəz Hüseyn, Əbülfəz Əliyev, Ayna Hüseynova və Xosrov Qasımovdan ibarət heyət tərəfindən nəşr olunb və Azərbaycan ədəbiyyatının ilkin nümunələrindən biri hesab edilir. Professor Yaqub Babayev özünün " ANA DİLLİ AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATININ TƏŞƏKKÜLÜ VƏ EPİK ŞEİRİN İNKİŞAFI (XIII–XIV ƏSRLƏR)" adlı əsərində Qisseyi-Yusif əsərindən bəhs edərək yazır:[4]
"Azərbaycan dilinin əski qatına aid xüsusiyyətlərin başqa türkcələrdən kəmiyyət və keyfiyyətcə üstün olduğu bir ədəbi əsəri Azərbaycan ədəbiyyatının bədii faktı kimi qəbul etmək və onu ədəbiyyat tariximizin dəyərli bir nümunəsi kimi öyrənmək bizim qanuni ədəbi-mənəvi haqqımızdır. "Qisseyi-Yusif"in Azərbaycan ədəbiyyatı nümunəsi olduğunu başqa belə bir fakt da sübut edir ki, ədəbiyyatımızda, bu mövzunu qələmə almağın zəngin və intensiv bir ənənəsi olmuşdur. Deməli, şair Əlinin ana dilində qoyduğu, bu ədəbi yol bir ənənə şəklini almış, çoxlu sayda Azərbaycan sənətkarı bu mövzunu ana dilində qələmə almışdır. Tatar ədəbiyyatında isə belə bir ənənədən, ümumiyyətlə, heç bir iz və soraq yoxdur. Deməli, bu, tatar ədəbiyyatı üçün yad bir mövzudur. "
Türk ədəbiyyatşünas alimlərindən Fuad Körpülü Türk Ədəbiyyatı Tarixi adlı kitabında, Səadət Çağatay isə Türk Ləhcələri Örnəkləri əsərində Qisseyi-Yusif dastanından bəhs etmişdir.[11][12]
Aşağıda verilən misralarda əsərin hicri 630-cu il Rəcəb ayının 30 da yazıldığı artıq bizə məlumdur.
Mövlamidən mədə, nüsrət niyazında
Rəcəb ayı cəlaliyə otuzunda
Tarixinin altı yüz toquzında
Bu zəif bu kitabı düzdi imdi [13]
Bu tarix miladi 1232-ci il may ayının 12-si çərşənbə axşamına təsadüf edir. Bəzi qaynaqlarda isə əsərin yazılma tarixi 1233-cü il olaraq göstərilir.[12][14]
Əsərin yazıldığı yer haqqında fikir ayrılığı mövcudluğundan əsərin kimə ithaf edildiyi barədə də ortaq bir fikir yoxdur. Ehtimal edilir ki, o dövrdə xalq şeiri tərzində yazılan əsərlərə rəğbət olmadığı üçün əsər heç kəsə təqdim edilməyib.
Günümüzə qədər Yusif və Züleyxa mövzulu bir çox məsnəvilər yazılmışdır. Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında bu mövzu ilk dəfə geniş mənada Ə. Firdovsinin qələmə aldığı "Yusif və Züleyxa" pоeması ilə məşhurlaşmışdır.[15] Lakin Firdovsidən əvvəl Əbülmüəyyəd Bəlxi və Bəxtiyari Əxvazi kimi şairlərin də bu mövzuda əsər yazdıqları barədə məlumatlar var. Türkdilli bədii fikir tarixində mövzunu ilk dəfə qələmə alan XIII əsrdə yaşamış Qul Əlidir. Azərbaycan ədəbiyyatında da Yusif hekayəsi əsrlər boyu dəbdə olan ənənəvi mövzulardan biri kimi diqqəti cəlb edir. Ana dilimizdə 20-yə qədər sənətkarın bu süjet əsasında müxtəlif forma və janrlarda əsərlər yazdığı bəllidir. Belə sənətkarlardan Suli Fəqih, Mustafa Zərir (XIV əsr), Yusif Azəri, Mustafa bin Osman (XV əsr), M. Füzuli, Zəmiri, Ziyai Yusif Çələbi (XVI əsr), Atai, Zehni (XVII əsr), İbn Kaşan (XVIII əsr), Yusif Vandamlı (XIX əsr) və s. göstərmək olar. Hətta M. S.Оrdubadi də 1909-cu ildə "Yusif və Züleyxa" adlı dramatik bir pоema yazmış və sonradan (1927) onu "Sevgililər" adı ilə çap etdirmişdir.[16]
Qul Əli Qisseyi-Yusif əsərinin mövzusunu birbaşa Quran və təfsirlərdən götürüb.[17]
Şair əsərdə "Yegirmi dörd qisim içrə saldı bildi" cümləsi ilə əsərin 24 fəsildən ibarət olması barədə məlumat verir. Bu fəsillərin başlıqlarında bəzi xətalar nəzərə çarpır. Belə ki, Drezden nüsxəsində başlıqların bir qismi yazımayıb və yeri boş saxlanılıb. Təxminən 4984 misra yəni 1246 dörtlükdən ibarət əsərin fəsilləri aşağıdakılardır:
Əsərin bir çox yerində Qurandan istinadlara yer verilib. Lakin bu istinadların bəzilərində ərəbcə yanlışlar gözə çarpır. Bu səhvlərin müəllifdən yoxsa əsəri köçürən xəttatdan qaynaqlandığı bilinmir. Bu səhvlər əsasən Berlin nüsxəsində qarşımıza çıxır.[18]
Berlin nüsxəsi — Bu nüsxə bəzi hissələr hərəkəli, əksərən hərəkəsiz nəstəliq xətti ilə yazılıb. İlk 16 vərəq cədvəllidir və hər səhifədə 2 misralı 16 sətir var. Birinci vərəq sadə bəzəyi ilə diqqət cəlb edir. Bu səhifədə altı sətir var. Yenə nüsxənin son iki vərəqi cədvəllidir. Hansı tarixdə və hara köçürüldüyü bilinməyən bu nüsxəni köçürənin adı 78b-dəki qeyddə Maqsud ibn Ramazan olaraq yazılıb. Surətçinin nüsxənin sonuna əlavə etdiyi düşünülən üç beyt var. Bundan başqa əsərin surətində nüsxəçi tərəfindən yazılmış rübailər də var. Bu qoşma və rübailərin Şərq türkcəsinə xas olması əsərin Anadoluda köçürmədiyini göstərir. Eyni zamanda, bu rübailərdən birində Səmərqənd adının çəkilməsi də bu fikri təsdiq edir.[10]
Drezden nüsxəsi - Nüsxə Drezdendə eb419 nömrədə qeydiyyatdadır. 75 vərəqdən ibarətdir və hər səhifədə 17 sətir var. Nadirən 16–18 misralı sətirlər də gözə çarpır. Səhifələr cədvəlsizdir. Bu nüsxədə başlıqlar üçün yer ayrılsa da bəzi başlıqlar yoxdur. Nadir hərəkəli nəstəliq xətti ilə yazılıb. Berlin nüsxəsinə nəzərən fonetik səhvlər daha çoxdur.[10]
Türkiyə Milli Kitabxana nüsxəsi - Milli Kitabxananın Əlyazmalarında A 7522/2 qeydiyyatda olan nüsxə nömrəsindən də göründüyü kimi, başqa bir kitabın arxasına əlavədir. Əvvəlki kitab Salsalnamədir. Nüsxə kitabın 174b ilə 240b arasında 66 vərəqdən ibarətdir və sonluğu əskikdir. Hər səhifədə iki misradan ibarət 17 sətir var. Ölçüsü 205 x 155 mm-dir. Hərəkəsiz oxunaqlı nəstəliq yazısı ilə yazılan nüsxədə bəzi sözlərin tam, bəzi sözlərin isə qismən vurğulandığı nəzərə çarpır. Əsərin Milli Kitabxanadakı nüsxəsi elm aləminə məlum deyil. Yazı xüsusiyyətlərinə görə nüsxənin Anadolu bölgəsində köçürüldüyü ehtimal olunur.[19]
Kazan nüsxəsi - Bu nüsxə 1839–1863-cü illərdə Kazanda 13 dəfə çap olunub. Orijinal nüsxənin harada olduğu bilinməsə də, onun Kazanda hər hansı bir kitabxanada olduğu düşünülür. Berlin və Drezden nüsxələrindən fərqli olduğu deyilən bu nüsxənin dili daha çox tatar türkcəsinə çevrilib. Buna görə də bu nüsxə istifadə edilməmişdir.[19]
Azərbaycandakı nüsxələr - Əsər haqqında Azərbaycanda bir çox nəşrlər var. Bu nəşrləri əsaslandığı nüsxələr B-3422 nömrəli Bakı əlyazması və B-2737 , B-4233, B-3325 nömrəli "Leninqrad" əlyazmalarıdır.[19]