Skad
Skad — Soyuq müharibə dövründə SSRİ tərəfindən istehsal olunmuş taktiki ballistik raketdir. İkinci və Üçüncü dünya ölkələrinə geniş şəkildə ixrac edilmişdir. İlk istehsal olunmuş versiyasının adı R-11, sonrakı daha inkişaf etdirilmiş variantı isə R-17 Elbrus adlanır. "Skad" adı isə bu raketin NATO kod adıdır və bu ad daha çox istifadə olunur. Raketin sürəti maksimum Mach 5.0-dir (2 km/s).
| Skad | |
|---|---|
 | |
| Tipi | Taktiki ballistik raket |
| Ölkə | |
| İstismar tarixçəsi | |
| İstismar illəri |
1957 - davam edir (Skad A) 1964 - davam edir (Skad B) 1965 - davam edir (Skad C) 1989 - davam edir (Skad D) |
| İstismara başlanması | 1957 |
| Xüsusiyyətləri | |
| Ağırlığı |
4,400 kq (Skad A) 5,900 kq (Skad B) 6,400 kq (Skad C) 6,500 kq (Skad D) |
| Sürət | Mach 5, 1.7 km/s |
| Uzunluğu | 11.25 m |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Variantları
[redaktə | mənbəni redaktə et]SSRİ
[redaktə | mənbəni redaktə et]Skad-A 1951-ci ildə R-11 adı ilə dizayn olunan bu texnika "Skad" seriyasının ilk ballistik raketidir. Bir çox xüsusiyyətlərinə görə II Dünya müharibəsi zamanı Faşist Almaniyası tərəfindən istehsal olunan V-2 raketinin oxşarıdır. Bu raket Sovet mühəndisi Viktor Makeyev tərəfindən hazırlanıb. İlk uçuşunu 18 aprel 1953-cü ildə həyata keçirib. 13 dekabr 1953-cü ildən etibarən Zlatoust şəhərində yerləşən SKB-358 zavodunda istehsalına başlanıb. Makeyev 1955-ci ilin iyununda bu zavoda baş dizayner təyin olunur, elə həmin ilin iyul ayında isə R-11 orduya qəbul olunur. Nüvə başlığı daşıma qabiliyyətinə malik R-11M isə 1 aprel 1958-ci ildə rəsmi şəkildə silahlanmaya qəbul olunub. Raketin atış platforması 8K11 adlanır. Nüvə başlığının gücü 50 kiloton hesablanmışdır.
R-11M-in maksimum atış məsafəsi 270 km, nüvə başlığı daşıdıqda isə 150 km-dir. Bu, Sovet ordusuna Avropadakı hücum hədəflərini məhv etməyə imkan verirdi.
Raketin dəniz variantı olan R-11FM (SS-N-1 Skad-A) ilk dəfə 1955-ci ilin fevralında test olunub. Onun atış platforması olan Proyekt 611 (Zulu sinfi) sualtı gəmi isə həmin ilin sentyabr ayında təqdim olunub. İlkin dizaynı Korolevin OKB-1 firması tərəfindən hazırlanan bu proqram 1955-ci ilin avqustunda Makeyevin SKB-385 firmasına transfer oldu. 1959-cu ildə əməliyyata hazır hala gəldi və Proyekt 611, Proyekt 629 (Qolf sinfi) sualtı gəmilərdə yerləşdirildi. Xidməti ərzində ümumilikdə 77 atış həyata keçirildi ki, bunlardan 55-i uğurlu oldu.
Skad-B R-11 (Skad-A) raketinin davamçısı olaraq R-17, 1970-ci illərdən isə R-300 olaraq adlandırıldı. Bu seriyanın ən çox istehsal olunmuş variantıdır (7,000 ədəd). 32 ölkəyə ixrac olunub, həmçinin, 4 ölkə bu raketin eyni versiyasından istehsal edib. 1961-ci ildə təqdim edilib, 1964-cü ildən isə silahlanmaya qəbul olunub.
Skad-C Makeyevin OKB firması həmçinin, R-17 raketinin atış məsafəsini artırmaq üzərində işləyirdi, bu silah Qərbdə SS-1d Skad-C adı ilə tanınırdı. Bu raket ilk uçuşunu 1965-ci ildə Kaputsin Yar bölgəsində həyata keçirdi. Bu texnikanın əvvəlkilərdən fərqi atış məsafəsinin 500–600 km-ə qədər qaldırılması və dəqiqliyinin artırılması idi. Lakin, bu raketlə eyni vaxtda TR-1 Temp (SS-12 Scaleboard) kimi daha müasir texnikalar meydana çıxdığına görə, Skad-C lazımsız hesab olundu və Sovet ordusuna qəbul olunmadı.
Skad-D R-17 VTO (SS-1e Skad-D) proyekti R-17 raketinin dəqiqliyinin daha da artırılmış variantı hesab olunur. Bu proyektin üzərində 1968-ci ildə işləməyə başlanmışdır. İlk testi isə 1979-cu ilin sentyabrında həyata keçirilib. İnkişafı 1989-cu ildə 9K720 Aerofon sistemi xidmətə qəbul olunanadək davam edib.
9K720 sistemi digərlərindən fərqlənir. Burada döyüş başlığı raketdən ayrı yerləşir və terminal nəzarət sistemindən istifadə olunur. Buna görə də, raketin hədəfdən sapması 50 metrə qədər enir.
Göstəriciləri
| NATO kod adı | Skad-A | Skad-B | Skad-C | Skad-D |
|---|---|---|---|---|
| Xidmətə daxil olduğu il | 1957 | 1964 | 1965 | 1989 |
| Uzunluğu | 10.7 m | 11.25 m | 11.25 m | 12.29 m |
| Genişliyi | 0.88 m | 0.88 m | 0.88 m | 0.88 m |
| Ağırlığı | 4,400 kq | 5,900 kg | 6,400 kg | 6,500 kg |
| Məsafə | 180 km | 300 km | 600 km | 700 km |
| Hədəfdən yayınma | 3000 m | 450 m | 700 m | 50 m |
İstifadə olunması
[redaktə | mənbəni redaktə et]Skad raketi döyüşlərdə istifadə olunmuş çox az raketlərdən biridir. Almaniya istehsalı V-2 raketindən sonra ikinci ən çox istifadə olunan ballistik raketdir. Bu raketdən ilk dəfə 1973-cü il Yom Kippur müharibəsinin sonlarında Misir tərəfindən İsrailə qarşı istifadə olunmuş, nəticədə 7 nəfər İsrail hərbçisi həlak olmuşdur.[1] 1986-cı ildə ABŞ-nin hava zərbələrinə cavab olaraq Liviya İtaliyanın Lampesuda adası yaxınlığında yerləşən ABŞ Sahil Mühafizəsinin naviqasiya stansiyasına 2 ədəd Skad raketi atmış, lakin raketlər hədəfə çatmamışdır.
Bu müharibə ərzində İraq ilk dəfə məhdud sayda Luna-M raketindən İranın Dezful və Əhvaz şəhərlərinə zərbələr endirərkən istifadə etmişdir. 27 oktyabr 1982-ci ildə isə İraq ilk dəfə Skad-B raketləri ilə Dezful şəhərinə zərbə vurmuş, nəticədə 21 nəfər mülki vətəndaş həlak olmuş, 100 nəfər yaralanmışdır. Skad zərbələri növbəti illərdə də davam etdi, 1985-ci ildə isə intensiv hal aldı. Müharibə zamanı İran ərazisinə 100-dən çox Skad raketi düşmüşdü.[2]
Buna cavab olaraq, İran 1985-ci ildə Liviyadan bir neçə ədəd Skad-B ballistik raketi satın aldı. 12 martda İrana məxsus ilk Skadlar Bağdad və Kərkük şəhərlərinə düşdü. Bu zərbələr Səddam Hüseyni əsəbiləşdirdi, lakin, İraqın əlində olan Skad raketləri Tehrana qədər gedib çatmaq iqtidarında deyildi. Buna görə də İraq SSRİ-yə TR-1 Temp (SS-12 Scaleboard) raketlərini almaq üçün təklif verdi, lakin, SSRİ bu təklifdən imtina etdi. Belə olan halda İraq özünün Skad raketlərinin mənzilini artırmağı qərar verdi və özünün inkişaf etdirdiyi bu raketləri Əl-Hüseyn adlandırdı. 1986-cı ildə İraq SSRİ-dən 300 ədəd Skad-B aldı, buna cavab olaraq İran da Şimali Koreya ilə raket idxalı və raket sənayesinin inkişafı barədə razılığa gəldi.
29 fevral-20 aprel 1988-ci il tarixləri arasında baş verən şəhər döyüşləri zamanı hər iki tərəf bir-birinə qarşı aktiv şəkildə "Skad dueli"nə çıxmışdı. 29 fevralda İraqdan atılan 7 ədəd Əl-Hüseyn Tehrana düşdü. Ümumilikdə İraq əksəriyyəti Əl-Hüseyn olmaqla İrana 189 ballistik raket atdı. Bu raketlərdən 135-i Tehran, 23-ü Qum, 22-i İsfahan, 4-ü Təbriz, 3-ü Şiraz və 2-i Kərəc şəhərinə düşdü. Bu zaman İraqın atdığı raketlər nəticəsində 2,000 nəfər iranlı öldü, 6,000 nəfər isə yaralandı, həmçinin Tehranda olan 10 milyon nəfərdən 1/4-i şəhəri tərk etmək məcburiyyətində qaldı.[3] İran isə buna cavab olaraq İraq ərazisinə 77 ədəd Şimali Koreya istehsalı Xvason-5 raketi atdı. Raketlərin əksər hissəsi Bağdada düşdü.
Əfqanıstan vətəndaş müharibəsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]1989-cu ildə Sovet qoşunları Əfqanıstanı tərk edərkən, SSRİ bir sıra texnikanı, o cümlədən Skad-B və Skad-C raketlərini də Əfqanıstan Demokratik Respublikasına verməyə razılaşdı. 1989-cu ilin ilk aylarında bu raketlərin 500-ü Əfqanıstana çatdırıldı. Hər bir Skad batareyası 3 ədəd raket atıcı transpartyor, 3 ədəd yenidən doldurucu maşın, 1 ədəd meteoroloji maşın, 1 tanker və bir neçə komanda-nəzarət məntəqəsindən ibarət idi.
Ümumilikdə, 1988-ci ilin oktyabrı və 1992-ci ilin fevral ayları arasında 2,000-ə yaxın Skaddan istifadə edildi ki, bu da II Dünya müharibəsindən sonra ən çox ballistik raketin istifadə edildiyi müharibə oldu. 1992-ci ilin yanvarında Sovet məsləhətçilərin ölkəni tərk etməsindən sonra Əfqan ordusu tərəfindən ballistik raketlərdən istifadə azaldı. 24 apreldə mücahidlər Əfşur şəhərində Skad raketlərinin yerləşdiyi əsas bazanı ələ keçirdi. 2001-ci ildə ABŞ-nin Əfqanıstana daxil olmasından sonra burada qalan sonuncu 4 raket də məhv edildi.
Çeçen müharibələri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Birinci və İkinci çeçen müharibələri zamanı Rusiya Silahlı Qüvvələri tərəfindən az sayda Skad ballistik raketindən qarşı tərəfin mövqelərinə zərbə endirilməsində istifadə olunmuşdur.[4][5]
2015-17 Yəmən-Səudiyyə Ərəbistanı müharibəsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]6 iyun 2015-ci ildə Yəmən tərəfindən Səudiyyə ordusuna aid Əl-Səlil aviabazasına Skad-C ilə zərbə endirilmişdir.[6]
9 oktyabr 2016-cı ildə Yəməndə Husilər tərəfindən 4 ədəd Vulkan-1 (Skad-D raketinin yerli istehsal variantı) raketi atıldı, lakin, bunlar heç bir zərər və itki ilə nəticələnmədi.[7]
2020 Qarabağ müharibəsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]11 oktyabr 2020-ci ildə Ermənistan ərazisindən Azərbaycanın ikinci ən böyük şəhəri Gəncəyə atılmışdır. Nəticədə 4-ü qadın olmaqla, 10 nəfər həlak olmuş, aralarında uşaqlar olan 35 nəfər yaralanmışdır.[8][9]
Həmçinin 16.10.2020-ci il tarixdən yenidən Ermənistan ərazisindən Gəncəyə atılmışdır. Ölənlərin sayı 12 dən çox,yaralıların sayı isə 40 ı keçmişdir. Həlak olanlar arasında körpə uşaqlar da var
İstifadəçilər
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Cari istifadəçilər
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Əlcəzair: Skad-B və Skad-D
Ermənistan: Skad-C variantı. 8 buraxıcı qurğu və 32 raket[10][11]
Konqo Demokratik Respublikası: Skad-B
Misir: Skad-B, Xvason-6
İran: Skad-B
Qazaxıstan: Skad-B
KXDR: Skad-B və Skad-C, həmçinin yerli istehsal olan Xvason-5, Xvason-6 və Rodon-1
Liviya: Skad-B
Oman: Skad-B
Suriya: Skad-B, Skad-C, Skad-D və KXDR istehsalı Xvason-6, Rodon-1
Vyetnam: Skad-B, Skad-C, Skad-D
Yəmən: Skad-B, Skad-C və İran istehsalı Qaher-1, Vulkan-1
Həmçinin bax
[redaktə | mənbəni redaktə et]İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ "SS-1C 'Scud B'". MissileThreat.csis.org. 2016-10-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 dekabr 2017.
- ↑ Perrimond, Guy. "1944–2001: The threat of theatre ballistic missiles" (PDF). TTU Online. 2002. 16 oktyabr 2007 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 28 dekabr 2017.
- ↑ "Iraq's Scud Ballistic Missiles: Historical back ground". GulfLink.osd.mil. 25 iyul 2000. 2008-02-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 dekabr 2017.
- ↑ J. B. A. Bailey. Field artillery and firepower. Naval Institute Press. 2004. səh. 422. ISBN 1591140293.
- ↑ Olga Oliker. Russia's Chechen Wars 1994–2000: Lessons from Urban Combat. Rand Corporation. 2001. səh. 82. ISBN 0833032488.
- ↑ "Saudi troops intercept Scud fired from Yemen". Arab News. 6 iyun 2015. 2018-08-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 dekabr 2017.
- ↑ "Interactive: The Missile War in Yemen". Center for Strategic and International Studies. 13 oktyabr 2016. 2017-12-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 dekabr 2017.
- ↑ "Gəncədə həlak olanların adları açıqlandı - SİYAHI". 2020-10-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-12.
- ↑ "Ermənilər Gəncəni SCUD raketindən atəşə tutub". 2020-10-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-12.
- ↑ Gary K. Bertsch. Crossroads and conflict: security and foreign policy in the Caucasus and Central Asia. Routledge. 2000. səh. 173. ISBN 0415922747.
- ↑ "Обнародован ежегодный отчет по экспорту и импорту вооружений в Регистре обычных вооружений ООН (United Nations Register of Conventional Arms)". Memo.ru. 2016-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 dekabr 2017.
Xarici keçidlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]