Türkiyə–Yaponiya münasibətləri

Türkiyə–Yaponiya münasibətləri (yap. 日本とトルコの関係; türk. Japonya-Türkiye ilişkileri) — Türkiyə ilə Yaponiya arasındakı mövcud ikitərəfli əlaqələr.

Türkiyə–Yaponiya münasibətləri
Türkiyə və Yaponiya
 Türkiyə  Yaponiya
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Türkiyənin Yaponiya ilə münasibətləri Osmanlı dövrünə qədər uzanır. 1890-cı ildə Yaponiyada baş vermiş Ərtuğrul faciəsi iki ölkə arasındakı münasibətlərin inkişafında vacib məqam olmuşdur. Türkiyə Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra 1924-cü ildə ölkələr arasında diplomatik əlaqələr qurulmuş və səfirliklər açılmışdır. İkinci dünya müharibəsi zamanı 1945-ci ildə Türkiyə Yaponiyaya qarşı formal müharibə elan etsə də, 1952-ci ildə imzalanmış San-Fransisko müqaviləsindən sonra ölkələr arasında münasibət əvvəlki halına qayıtmışdır.

Tarix

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Osmanlı dövrü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Osmanlı ilə Yaponiya arasında beynəlxalq münasibətlər XIX əsrdə başlamışdır.[1] 1873-cü ildə Yaponiyadan digər ölkələrə göndərilən İvakura missiyasının iki üzvü olan Qeniçiro Fukuçi və Mokuray Şimaci 11-23 aprel 1873-cü il tarixlərində İstanbulda olmuşdular.[2] Bu qeydlərə görə onlar müasir Türkiyə ərazisinə gəlmiş ilk yaponlar idilər.[2] Fukuçi Yaponiya mətbuatının qurucularından olan tanınmış jurnalist olsa da, demək olar ki, Osmanlı barədə yazmamışdır.[2]

1875-ci ilin iyulunda Yaponiya hökuməti Osmanlı ilə diplomatik əlaqələr qurmaq qərarına gəlmişdir.[2] Yaponiyanın XİN-i Teracima Munenori nazir Sanco Sanetomiyə Osmanlı ilə görüşmək təklifi etmişdir və görüşlər Londonda başlamışdır.[2] Yaponiyanın Londondakı nümayəndəliyinin katibi Hiroşi Nakay və Vatanabe Hiromoto 1876-cı ilin fevralında İstanbula gələrək Raşid Paşa daxil olmaqla bir çox Osmanlı məmuru ilə görüşmüşdülər.[2][3] Görüşlər zamanı Osmanlı tərəfi Yaponiya ilə diplomatik əlaqələr qurmaq istədiyini bildirmiş və Nakay bu təklifi hökumətinə çatdırmışdır.[2] Onlar hədiyyə kimi verilən Osmanlı hüquq kitablarını qəbul etmişdirlər.[3] Nakay Yaponiyaya qayıtdıqdan 1 il sonra İstanbul xatirələrini yayımlamışdır.[2] 1878-ci ilin noyabrında Yaponiya donanmasına məxsus məşq gəmilərindən ibarət eskadra İstanbulda olmuş və II Əbdülhəmid tərəfindən qəbul edilmişdir.[4] Nakaydan sonra gələn digər yapon ziyarətçilər arasında 12 mart 1881-ci ildə II Əbdülhəmid tərəfindən Yıldız sarayında qəbul edilən Yaponiya DİN-in məmuru Yoşida Masaharu ilə Furukava Nobuyoşi idi.[2][3] Bu qəbulda iki tərəf də diplomatik əlaqələrin qurulması və Yaponiya-Osmanlı Dostluq Müqaviləsinin imzalanması[4] üçün görüşlərin davam etdirilməsinə qərar verilmişdir.[2] 1887-ci ilin oktyabrında isə Yaponiya şahzadəsi Komatsu İstanbulu ziyarət etmişdir.[2]

Yaponiyaya məxsus Kongo gəmisi 1891-ci ildə İstanbulda. Rəsm müəllifi Luici Akvaronedir.

Dövlət arasında münasibətlərdə ən əhəmiyyətli hadisə Ərtuğrul faciəsidir. Uzaq Şərqdə özünə yeni müttəfiq axtaran II Əbdülhəmid 1889-cu ildə Yaponiyaya "Ərtuğrul" gəmisini yollamışdır.[5] 14 iyul 1889-cu ildə İstanbuldan Yokohamaya yola düşən gəmi geri qayıdarkən 16 sentyabr 1890-cı ildə Kaşinozaki dəniz fənəri yaxınlığında qayalara dəyərək batmışdır.[5] Bu hadisə Osmanlı ilə Yaponiya arasında güclü münasibətlərin yaranmasına şərait yaratmışdır. Qəzada ölənlərin dənizdən çıxarılması, basdırılması, abidə tikilməsi, yaralılara kömək edilməsi, xilas edilən əşyaların və insanların İstanbula göndərilməsi kimi hadisələr iki ölkə arasındakı münasibətlərin inkişafına təkan vermişdir.[5] Yaponiyaya məxsus Hiei və Kongo döyüş gəmiləri qəzada yaralanları 1891-ci ildə İstanbula gətirərək Yaponiyaya qayıtmışdır.[6] Gəmi ilə gələn və Yaponiyada toplanılan maddi yardımı gətirmiş iki yapon - Şotaro Noda və Yamada Toraciro İstanbulda qalmışdır.[7] II Əbdülhəmidin xahişi ilə hərbi məktəbdə yapon dili dərsi verən Noda xəstələndiyi üçün Yaponiyaya qayıtmış və 1892-ci ildə ölmüşdür.[7] Toraciro isə Birinci dünya müharibəsinə qədər İstabulda yaşamış, 1910-cu ildə Türkiyə haqqında yaponca kitab yazmışdır.[7] Yaponiyaya qayıtdıqdan sonra Osaka Ticarət Gildiyasının fəal üzvü olmuş və Türkiyə-Yaponiya ticarət əlaqələrinin inkişafı üçün səylər göstərmişdir.[8]

1893-cü ilin mayında Yaponiyanın Almaniyadakı səfiri Şuzo Aoki II Əbdülhəmid tərəfindən qəbul edilərək Yaponiya-Osmanlı Dostluq Müqaviləsinin imzalanması üçün müzakirələr aparmışdır.[9] Həmin ilin 21 dekabrında Yaponiya hökuməti müqavilənin qaralama halını hazırlamışdır.[9]

1900-cü illərin əvvəllərində Yaponiyada xalq arasında Osmanlı populyarlıq qazanmağa başlasa da, hökumətin Osmanlı ilə bağlı apardığı müşahidələr çox da isti deyildi.[8] Xüsusilə, Qərbi Avropada təcrübə yaşayan məmurlar bu cür münasibətlərə kəskin yanaşırdılar.[8] Həmin dövrdə iki ölkənin qatıldığı müharibələr də diplomatik görüşlərin baş tutmasına mane olurdu.[8]

Balkan müharibələrində Osmanlı ordusu ilə müharibəyə gedən xarici müşahidəçilər arasında Avropa ölkələrinin xaricində təmsil edilən yeganə Asiya ölkəsi Yaponiya idi.[10] Osmanlıda ilk Yaponiya hərbi ataşesi 1907-ci ilin fevralında[9] bu vəzifəyə təyin olunan Moriaka Morişiqe olmuşdur.[10] Moriaka Osmanlıdakı həyatı barədə xatirələrini "Yosei Zuihitsu" adlı əsərdə paylaşmışdır.[10] 1911-ci ildə onun vəzifəsini Muraoka Çotaro tutmuş və Balkan müharibələri zamanı Osmanlı ordusuna hərbi müşahidəçi kimi qatılmışdır.[10]

1910-14-cü illərdə İstanbulda Əbdürrəşid İbrahim tərəfindən "Alem-i İslam ve Japonyaʼda İntişar-ı İslamiyet" adı altında Yaponiya haqqında səyahət kitabı yayımlamışdır.[11] Əbdürrəşid İbrahim Birinci dünya müharibəsindən öncə İstanbuldan Yaponiyaya köçmüş və 1944-cü ildə Tokiodakı ölümünə qədər orada yaşamışdır.[11]

Türkiyə dövrü

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Şahzadə Akiko və Ömer Çelikin 2014-cü ildəki görüşü.

1923-cü ildə imzalanmış Lozanna müqaviləsi nəticəsində Yaponiya yeni yaranmış Türkiyə Respublikasını 6 avqust 1924-cü[12] ildə tanımış, qarşılıqlı səfirliklər açılmış və diplomatik nümayəndələr göndərilmişdir.[13] Yaponiyanın Türkiyə səfirliyi 23 mart 1925-ci ildə İstanbulda açılmışdır, həmin ilin 17 oktyabrında Yaponiyanın Türkiyədəki ilk səfiri Yukiçi Obata vəzifəsini yerinə yetirməyə başlamışdır.[12] 7 iyul 1925-ci ildə isə Türkiyənin Yaponiyadakı səfirliyi açılmışdır.[12] 1928-ci ilin oktyabrında Tokioda Yaponiya-Türkiyə Dərnəyi qurulmuş və dərnək 1929-cu ilin fevralında Ərtuğrul abidəsi tikdirmişdir.[12] İkinci dünya müharibəsinə qədər iki ölkə arasındakı münasibətlər mülayim qalmışdır.[13] 11 oktyabr 1930-cu ildə Ankarada ölkələr arasında Ticarət və Dənizçilik müqaviləsi imzalanmışdır.[13][12][14] 1931-ci ilin oktyabrında Yaponiya şahzadəsi Takamatsu Türkiyəyi ziyarət etmişdir.[12] 27 oktyabr 1937-ci ildə Yaponiyanın Türkiyə səfirliyi İstanbuldan Ankaraya köçürülmüşdür.[15]

İkinci dünya müharibəsində Türkiyə neytrallığını qorumağa çalışsa da, 6 yanvar 1945-ci ildə ABŞ-nin Türkiyədəki səfiri Lourens Şteynhartın Türkiyənin xarici işlər naziri Hasan Sakaya təkidindən və müttəfiqlərin təzyiqindən sonra Yaponiya ilə diplomatik əlaqələrini kəsərək 23 fevralda Yaponiyaya qarşı formal müharibə elan etmişdir.[13][15][16] Bu hadisə, xüsusilə, Çin tərəfindən müsbət qarşılanmışdır.[16] Diplomatik statusa malik 15 yapon İstanbulun Ayazpaşa bölgəsindəki konsulluq binasında həbs olunmuşdur.[17] Buna baxmayaraq, həbs olunmuş yaponlara bəzən Yıldız parkında gəzməyə icazə verilirdi. Buna qarşılıq olaraq, Yaponiya hökuməti də Türkiyəyə müharibə elan edəcəyini bildirmişdir.[18] Türkiyənin bu addımlarından sonra bəzi Türkiyə qəzetləri yaponlar haqqında irqçi məqalələr yayımlamışdır.[18] Məsələn, "Cumhuriyet" qəzetində yaponların beyin və göz quruluşlarına görə heç vaxt amerikalılar kimi usta pilot olmayacaqları qeyd olunmuşdu.[14]

1952-ci ildə imzalanan San-Fransisko müqaviləsindən sonra ölkələr arasında münasibətlər yenidən normallaşmışdır.[13] 1952-ci ilin iyununda Türkiyənin Yaponiyadakı səfirliyi yenidən açılmış və müharibədən sonra ilk səfiri İzzet Aksular olmuşdur.[15] 1953-cü ilin mayında isə Şiniçi Kamimura Yaponiyanın Türkiyədəki səfiri vəzifəsini yerinə yetirməyə başlamışdır. Koreya müharibəsi zamanı isə BMT güclərinin tərkibində vuruşan Türkiyə qüvvələrinin bir çox əsgəri Yaponiyada da olmuşdur.[13] 1957-ci ildə iki ölkə arasında viza məhdudiyyəti ləğv olunmuşdur.[15] 1958-ci ilin aprelində Türkiyə baş naziri Adnan Menderes Yaponiyaya rəsmi səfər etmişdir.[17]

1984-cü ildən sonra iki ölkə arasında qarşılıqlı iqtisadi fəaliyyətlərlə çox güclü və sürətli artım yaşanmışdır.[13] Bu dövrdə çoxsaylı iqtisadi heyət qarşılıqlı ziyarətlər həyata keçirulmiş və aviasiua müqaviləsi, kapitalların təşviqi müqaviləsi kimi yeniliklərə imza atılmışdır.[13] 1985-88-ci illərdə tikilən Fateh Sultan Mehmet körpüsü Yaponiya şirkətlərinin əməkdaşlığı ilə istifadəyə verilmişdir.[13] 19 mart 1985-ci ildə İran-İraq müharibəsi zamanı Tehranda qalan yaponların xilas edilməsində Türkiyə hökuməti aktiv iştirak etmişdir.[15] 1989-cu ildə İmperator Hirohitonun dəfn mərasimində, həmçinin 1990-cı ilin noyabrında Akihitonun taxta çıxma mərasimində Türkiyə prezidenti Turqut Özal da iştirak etmişdir.[19]

2003-cü il Yaponiyada Türkiyə ili elan olunmuşdur.[13] İl çərçivəsində sərgilər, rəqs performansları, konsertlər, filmlər və teatr tamaşaları daxil olmaqla 150-dən çox rəsmi tədbir baş tutmuşdur.[13] 2004-cü ilin iyulunda Yaponiya hökuməti Türkiyədə Kaman-Kalehöyük Anadolu Arxeoloji İnstitutunu açmış və açılış mərasimində Şahzadə Tomohito da iştirak etmişdir.[20]

Diplomatik missiyalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mədəniyyət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1986-cı ildən Türkiyənin Kırşəhər vilayətində davam edən Kaman-Kalehöyük arxeoloji qazıntı işləri Şahzadə Takahito Mikasanın tövsiyəsi ilə başlamışdır.[23] Bu qazıntı işlərini aparan Yaponiya Anadolu Arxeoloji İnstitutunun fəaliyyətləri daha sonra oğlu Şahzadə Tomohito, ondan sonra da nəvəsi Şahzadə Akiko tərəfindən dəstəklənmişdir.[23] Şahzadə Akiko Türkiyə-Yaponiya Dərnəyinin sədri vəzifəsini yerinə yetirir.[23]

1993-cü ildə Ankara şəhərində Türk Yapon Fondu Mədəniyyət Mərkəzi qurulmuşdur.[23]

Ərtuğrul faciəsindən bəhs edən, Yaponiya-Türkiyə istehsalı "Ərtuğrul 1890" filmi 2015-ci ildə buraxılmış və hər iki ölkədə 1 milyondan çox insan tərəfindən izlənmişdi.[23]

2003-cü ildə Şimonoseki şəhərinin dəstəyi ilə İstanbulda yapon bağçası açılmış və 2015-ci ildə yenilənmişdir.[23] Bundan əlavə, Türkiyənin Bursa, Konya, Kayseri, Əskişəhər kimi şəhərlərində də yapon bağçaları salınmışdır.[23]

İdman

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Cuniçi İnamoto, Hacime Hosoqay, Şinci Kaqava, Yuto Naqatomo, Takayuki Seto kimi Yaponiya futbolçuları Türkiyə çempionatında çıxış etmişdir.[24][25][26][27][28] Alpay Özalan, Eren Albayrak, Fuat Usta, İlhan Mansız, Ömer Tokaç kimi Türkiyə futbolçuları isə Yaponiya çempionatında oynamışdılar.[29][30][31][32]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Şahin, 2004. səh. 93
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Abe, 2004. səh. 9
  3. ↑ 1 2 3 Misawa, 2009. səh. 36
  4. ↑ 1 2 Abe, 2004. səh. 32
  5. ↑ 1 2 3 Şahin, 2004. səh. 94
  6. ↑ Şahin, 2004. səh. 95
  7. ↑ 1 2 3 Abe, 2004. səh. 10
  8. ↑ 1 2 3 4 Abe, 2004. səh. 11
  9. ↑ 1 2 3 Abe, 2004. səh. 33
  10. ↑ 1 2 3 4 Altın, 2016. səh. 106
  11. ↑ 1 2 Misawa, 2009. səh. 38
  12. ↑ 1 2 3 4 5 6 Abe, 2004. səh. 34
  13. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Abe, 2004. səh. 12
  14. ↑ 1 2 Aybay, 2002. səh. 294
  15. ↑ 1 2 3 4 5 Abe, 2004. səh. 35
  16. ↑ 1 2 Aybay, 2002. səh. 295
  17. ↑ 1 2 Aybay, 2002. səh. 298
  18. ↑ 1 2 Aybay, 2002. səh. 297
  19. ↑ Abe, 2004. səh. 36
  20. ↑ Abe, 2004. səh. 37
  21. ↑ 1 2 Abe, 2004. səh. 38
  22. ↑ "Büyükelçilik Tarihi ve Önceki Büyükelçilerimiz". Türkiyənin Tokio səfirliyi. Archived from the original on 2022-08-10. İstifadə tarixi: 10 iyul 2021.
  23. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Türkiye ile Japonya Arasında İlişkiler (PDF) (türkcə). Yaponiyanın Türkiyə səfirliyi. 8. 2022-06-27 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 12 iyul 2021.
  24. ↑ "İnamoto Galatasaray'da". BeinSports (türkçe). 31 avqust 2006. Archived from the original on 2021-07-17. İstifadə tarixi: 11 iyul 2021.
  25. ↑ "Yuto Nagatomo Galatasaray'a gözyaşlarıyla veda etti". Fotomaç (türkçe). 2 iyul 2020. Archived from the original on 2021-11-06. İstifadə tarixi: 11 iyul 2021.
  26. ↑ "Hajime Hosogai Bursaspor'da!". Habertürk (türkcə). 2015-09-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 iyul 2021.
  27. ↑ "Shinji Kagawa'nın sözleşmesi feshedildi! Real Zaragoza..." Fotomaç (türkcə). 2021-07-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 iyul 2021.
  28. ↑ "Takayuki Seto Osmanlı'da". Fanatik (türkcə). Archived from the original on 2021-07-14. İstifadə tarixi: 11 iyul 2021.
  29. ↑ "Japonya'da Alpay'lı Urawa şampiyon". NTV Spor (türkcə). Archived from the original on 2021-07-13. İstifadə tarixi: 11 iyul 2021.
  30. ↑ "Eren Albayrak'ın Japonya macerası sona erdi". TRT Spor (türkcə). 19 avqust 2019. Archived from the original on 2021-07-15. İstifadə tarixi: 11 iyul 2021.
  31. ↑ "Hiddink Türk antrenörü tavsiye etti". Fotomaç (türkcə). 4 dekabr 2012. Archived from the original on 2021-07-16. İstifadə tarixi: 11 iyul 2021.
  32. ↑ "Zonguldaklı futbolcu Japonya'ya transfer oldu!". Pusula Gazetesi (türkcə). 1 iyul 2019. Archived from the original on 2021-07-15. İstifadə tarixi: 12 iyul 2021.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]