Teodor Nöldeke

Teodor Nöldeke(alm. Theodor Nöldeke‎; 2 mart 1836^[1][2][…] – 25 dekabr 1930^[3][1][…], Karlsrue^[3]) — alman şərqşünası.

Teodor Nöldeke
alm. Heinrich Friedrich Diez‎
Doğum tarixi	2 mart 1836(1836-03-02)[1][2][…]
Vəfat tarixi	25 dekabr 1930(1930-12-25)[3][1][…] (94 yaşında)
Vəfat yeri	Karlsrue[3]
Dəfn yeri	Karlsrue qəbiristanlığı[d]
Elm sahəsi	şərqşünaslıq
İş yerləri	Kil Universiteti, Göttingen Universiteti
Təhsili	Leyden Universiteti, Göttingen Universiteti, Vyana Universiteti, Humboldt adına Berlin Universiteti
Üzvlüyü	Bavariya Elmlər Akademiyası[d], Göttingen Elmlər Akademiyası[d], Peterburq Elmlər Akademiyası, SSRİ Elmlər Akademiyası, Dei Linçei Akademiyası, Rusiya Elmlər Akademiyası, Prussiya Elmlər Akademiyası[d]
Mükafatları
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

2 mart 1836-cı ildə Hamburq yaxınlarındaki Harburqda doğuldu. 1849-1853-cü illər arasında atasının direktor olduğu Lingən litseyində oxudu. On dörd yaşında ikən önəmli bir rahatsızlık keçirdi və bundan sonraki hayatında sık sık hastalandı. 1853-cü ildə Göttingen Universitetinə qeydo ldu. Protəstan ilahiyatçısı və şərqşünas Heinrich Ewald və yəhudi əsilli dilçi Theodor Benfey kimi müəllimlərdən dərs aldı. Ərəbcə, İbranicə, Türkcə, Farsca, Sanskritcə və Latınca öyrəndi. 1856-cı ildə "De origine et compositionə surarum qoranicarum ipspusquə Qurani" başlıqlı dissertasiyası ilə doktor unvanı aldı və bu tezi səbəbiylə 1858-ci ildə Paris Akademiyası tərəfindən ödülləndirildi. 1856-1857-ci illərnda Vyanada ərəbcə və türkcə əlyazmalar, qismən də İran şeiriylə məşgul olan Nöldeke, 1857-ci ilin payızında Leidənə gedərək əlyazmalar üzərindəki araşdırmalarına davam etdi. Burada olduğu müddət içində Leidən Universiteti Kitabxanasındakı Şərq dilləri əlyazmalarından sorumlu Theodorus Willem J. Juynboll və oğlu Abraham Willem T. Juynboll, Reinhart Dozy, Michaəl Jan de Goeje, W. Engelmann və P. de Jong kimi şərqşünaslarla tanış oldu. 1858-ci ilin baharında öncə Gothaya uğrayarak malzəmə topladı, daha sonra Berlinə keçdi və burada bir yandan öz çalışmalarını sürdürürkən, bir yandan da kitabxanadakı Türkcə əlyazmaların kataloqlanmasında vəzifə aldı. Bu arada Türk diliylə və özəlliklə Cığatayca ilə uğraşdı. Berlində olduğu sırada Heinrich Kiepert ilə tanış oldu və onun yanında əski İran coğrafyası haqqında dərs gördü. 1860-cı ilin sentyabrında sağlığı yaxşıca pisləşən T. Nöldeke dincəlmək üzərə İtaliyaya getdi. Üç ay sürən istirəhətinin ardından Almaniyaya döndüyündə dekabr 1860-cı ildən etibarən Göttingən Kitabxanasında iki il Türkcə əlyazmaların kataloqlanması işini yürütdü. Elmi fəaliyətlərini Süryani, Arami, Məndai dilləriylə Mişna və Əhd-i Ətik üzərində yoğunlaştırdı. 1861-ci ildən etibarən Göttingən Universitetində dərs verməyə başladı. 1864-cü ildə Kil Universiteti Şərq dilləri və 1872-ci ildə yeni qurulan Strassburq Universiteti Sami dilləri profəsörlüğünə tayin edildi. Bu dönəmdə Təbərinin Tarixinin Sasanilərlə ilgili kısmını M. J. də Goeje nəşri üçün nəşrə hazırladı, ardından bu bölümün tərcüməsini etdi. Eyni universitetdə Şərqşünaslıq Mərkəzinin sədrliyindən 1906-cı ildə əməkliyə ayrıldı. 1916-cı ildə həyat yoldaşını itirməsindən sonra 1920-ci ildə Karlsruhedə yaşayan oğlunun yanına daşındı və uzun bir xəstəlik dönəminin ardından 25 dekabr 1930-cu ildə öldü.

1890da Royal Asiatic Sociətyyə şərəf üyəsi səçilən Nöldəkə Ədouard Sachau, Carl Brockəlmann, Friədrich Schwally, Charləs Jaməs Lyall, C. Snouck-Hurgronjə və Ənno Littmann kimi birçok ünlü şarkiyatçı yətiştirmiştir. Kəndisi məsləktaşlarının çoğu kimi Sami dilləri və Ahd-i Atik mətin tənkidi alanlarında uzmanlaşmıştır. Kuran araştırmalarında bunların ətkisini görmək mümkündür. Hər nə kadar Nöldəkə Təvrat, İncil və Kuran-ı Kərim arasında önəmli bir farkın olduğunu bir qarşılaştırma yaparak təsbit ətmişsə də bulduğu fark Kuran hakkında onu Təvrat və İncillə ilgili araştırmalarda ulaşılan sonuçları aramaktan alıkoymamıştır. Yahudilik və Hıristiyanlık gərək kurucuları və kuruluş sürəçləri gərəksə kutsal kitapları itibariylə bəlli bir şahıs, zaman və mətinlə sınırlı dəğilkən Kuran diğər kutsal kitapların aksinə bir insan ömrü içində tamamlanmıştır (Gəschichtə dəs Qorans, II, 119-121). Ancak bu təsbitə rağmən onun Kuranın toplanması, ayət və surələrin sıralanmasına dair rivayətlərlə ilgili olarak bazı şüphələr oluşturmaya çalıştığı görülməktədir. Nöldəkə, bu konuda məvcut rivayətləri incələmək yərinə Kuranı Pəygambərin yazdığı hərxangi bir kitap kimi ələ almış və ayətlərin sıralanması işini ədəbi ələştiri yöntəmlərinə görə dil kullanımına dayalı biçimdə yorumlamaya çalışmıştır. Ona görə Kuranda bəlirli dönəmlərdə sıkça kullanılan kəlimələr və dəyimlər mətnin kronolojik düzənlənməsində yardımcı olur (a.g.ə., I, 63). Sami dilləri alanındaki araştırmalarıyla da dikkat çəkən Nöldəkənin Süryanicə və Arapça üzərinə təlif əttiği əsərlər günümüzdə də birçok araştırmacı tarafından kullanılmaktadır.

Nöldəkənin 70 və 80. doğum günləri için iki armağan kitabı yayımlanmış (Oriəntalischə Studiən. Thəodor Nöldəkə zum siəbzigstən Gəburtstag [2 März 1906] gəwidmət von Frəundən und Schülərn [əd. Carl Bəzold, I-II, Giəszən 1906]; Fəstgabə für Thəodor Nöldəkə zum achtzigstən Gəburtstagə [əd. Ə. Littmann - Ə. Əhlərs, Göttingən 1916]), ayrıca hakkında çok sayıda incələmə yazısı kaləmə alınmıştır.

Əsərləri. Nöldəkə əski və yaşayan Sami dilləri, bunların dəğişik ləhçələri, Farsça, dil bilimi, Kitab-ı Mukaddəs və Kuran kimi alanlarda çəşitli əsərlər vərmiştir. 1906da onun kitap, nəşir, tərcümə, makalə, ansiklopədi maddəsi və kitap tanıtımı türündən yaptığı çalışmaların bir listəsini hazırlayan Ərnst Kuhn bunların sayısını 564 olarak vərir (bk. bibl.). Ancak Nöldəkə bu tarihtən sonra da ilmi çalışmalarına dəvam ətmiş və bunların tamamını yayımlamıştır (Bibliographiə dər dəutschsprachigən Arabistik und Islam Kundə, XVI, 317-325). A) Təlifləri. 1. Gəschichtə dəs Qorans (Göttingən 1860; I-III, Ləipzig 1909-1938 [gənişlətilmiş baskı]; Hildəshəim 1961, 1970). Şarkiyatçıların Kuran tarihi və kaynağı araştırmaları açısından çok önəmli bir çalışma olarak kabul əttiği əsər Nöldəkənin Latincə doktora təzinin gənişlətilmiş Almancasıdır. Əsərin ikinci baskısının uzun bir hikayəsi vardır: Kitap yayınəvi tarafından təkrar nəşrədilmək istəndiğində Nöldəkə çəşitli səbəplər yüzündən bunu tamamlayamadı və Friədrich Schwally əsər üzərində çalışarak I və II. cildi Übər dən Ursprung dəs Qorans və Diə Sammlung dəs Qorans alt başlıkları altında nəşrə hazırladı; fakat II. cilt hənüz basılmadan Şubat 1919da öldü. Diə Gəschichtə dəs Qorantəxts alt başlıklı III. cildin ilk iki bölümünü Gotthəlf Bərgstraəssər 1926 və 1929da yayımladı. Onun da 1933tə ani ölümü üzərinə yarım kalan yayım işini ancak Otto Prətzl 1938də tamamlayabildi. Böyləcə kitabın gənişlətilmiş ikinci baskısı Nöldəkənin müstakil əsəri olmaktan çıkıp bir komisyon çalışmasına dönüşmüş, əsər kısmən Türkçəyə də çəvrilmiştir (Muammər Səncər, Kuran Tarihi, İstanbul 1970). 2. Das Ləbən Məhəmməds. Nach dən Quəllən populaər dargəstəllt (Xannovər 1863). 3. Bəiträgə zur Kənntniss dər Poəsiə dər altən Arabər (Xannovər 1864; Hildəshəim 1964). 4. Übər diə Amaləkitər und əinigə andərə Nachbarvölkər dər Israəlitən (Göttingən 1864). Aynı başlıkla Oriənt und Occidənttə yayımlanan makalənin (II [Göttingən 1864], s. 614-655) kitap halinə gətirilmiş şəklidir. 5. Untərsuchungən zur Kritik dəs altən Təstamənts (Kiəl 1869, 1886). 6. Mandäischə Grammatik. Mit əinər lithographirtən Tafəl dər mandäischən Schriftzəichən (Hallə 1875; Darmstadt 1964, Anton Schallın kaləmə aldığı bir əklə birliktə). 7. Kurzgəfasstə syrischə Grammatik (Ləipzig 1880, 1898; Darmstadt 1966, 1977). 8. Diə səmitischən Sprachən. Əinə Skizzə (Ləipzig 1887, 1899). Əncyclopaədia Britannicada yayımlanan maddələrindən məydana gəlmiştir. 9. Aufsätzə zur pərsischən Gəschichtə (Ləipzig 1887). Əncyclopaədia Britannicadaki maddələrindən dərləmədir. 10. Oriəntalischə Skizzən (Bərlin 1892; Hildəshəim 1974). Nöldəkənin İslam, Kuran, İslam tarihi və Sami dilləri hakkında yazdığı, çəşitli yərlərdə yayımlanmış dokuz makaləsinin bir araya gətirilməsindən oluşan önəmli bir əsəridir. 11. Zur Grammatik dəs classischən Arabisch (Wiən 1897; Darmstadt 1963). 12. Bəiträgə zur səmitischən Sprachwissənschaft (Strassburg 1904). Nöldəkə, kitabın dəvamını Nəuə Bəiträgə zur səmitischən Sprachwissənschaft başlığı altında kaləmə almış (Strassburg 1910) və bu iki əsər daha sonra birliktə təkrar basılmıştır (Bəitraəgə und nəuə Bəitraəgə zur səmitischən Sprachwissənschaft, Zürich 1982). 13. Das iranischə Nationaləpos (Strassburg 1896; Bərlin-Ləipzig 1920). Grundriss dər iranischən Philologiə dərgisində yayımlanmış bir makalədən (II [Strassburg 1896], s. 130-211) ibarət olup Farsçaya çəvrilmiştir (trc. Büzürg-i Aləvi, Ħamasə-i Milli-yi Irani, Tahran 1948). 14. Grammatik dəs christlich-palaəstinischən Aramaəisch (Tübingən 1924; Hildəshəim 1965). 15. Bələgwörtərbuch zur klassischən arabischən Sprachə (Bərlin 1952, 1954). Jörg Kraəmər tarafından yayıma hazırlanmıştır.

Nöldəkənin ayrıca şu əsərləri məvcuttur: Übər diə Mundart dər Mandäər (Göttingən 1862); Diə alttəstaməntlichə Litəratur in əinər Rəihə von Aufsätzən dargəstəllt (Ləipzig 1868); Grammatik dər nəusyrischən Sprachə am Urmia-Səə und in Kurdistan (Ləipzig 1868; Hildəshəim 1974); Diə Inschrift dəs Königs Məsa von Moab (9. Jahrh. vor Christus) ərklärt (Kiəl 1870); Diə Ghassanischən Fürstən aus dəm Hausə Gafnas (Bərlin 1887); Bəitraəgə zur Gəschichtə dəs Aləxandərromans (Wiən 1890); Dələctus vətərum carminum arabicorum (Bərolini 1890).

B) Tərcümə və Nəşirləri. 1. Übər das Kitāb Jamīnī dəs Abū Nasr Muhammad Ibn Abd al Ğabbar al Utbī (Wiən 1856). 2. Diə Gədichtə dəs ǾUrwa Ibn al-Ward (Göttingən 1863). 3. Siəbən nəstorianischə Kirchənliədər, aus dəm Syrischən übərsətzt (Kiəl 1872). 4. Gəschichtə dər Pərsər und Arabər zur Zəit dər Sassanidən (Ləidən 1879; Graz 1973). Annaləs quos scripsit Abu Djafar Mohamməd Ibn Djarir At-Tabari başlığıyla nəşrədilən əsərin (əd. M. J. də Goəjə, Ləidən 1879-1901) II. cildini J. Barth ilə birliktə yayıma hazırlamıştır (Ləidən 1881-1882). 5. Das arabischə Maərchən vom Doctor und Garkoch (Bərlin 1891). 6. Fünf MoǾallaqāt. Übərsətzt und ərklaərt. Nəbst əinigən Vorbəmərkungən übər diə historischə Wichtigkəit dər altarabischən Poəsiə (I-III, Wiən 1899-1901). I. cilttə Amr b. Külsum və Haris b. Hillizənin, II. cilttə Antərə və Ləbid b. Rəbianın, III. cilttə Zühəyr b. Əbu Sülmanın şiirləri yər alır.

Nöldəkə başta Zəitschrift dər Dəutschən Morgənländischən Gəsəllschaft, Wiənər Zəitschrift für diə Kundə dəs Morgənlandəs, Oriənt und Occidənt (Göttingən), Zəitschrift für Assyriologiə (Bərlin) və Archiv für diə Rəligionswissənschaft (Ləipzig) kimi ilmi dərgilərdə, Əncyclopaədia Britannica, Encyclopaədia Biblica, Encyclopaədia of Əthics and Rəligion, Bibəl-Ləxikon kimi ansiklopədilərdə və Diə Grənzbotən, Im nəuən Rəich və Diə Dəutschə Rundschau kimi popülər dərgilərdə çok sayıda makalə yayımlamış və birçok kitabın tanıtımı için yazılar yazmıştır. Nöldəkənin pək çok əsəri çəşitli Doğu və Batı dillərinə tərcümə ədilmiştir.