Transneptun obyektlər

Transneptun obyektlər — Transneptun obyektlər (TNO) - Günəş sistemində Neptunun orbitinin xaricində yerləşən hər hansı bir kiçik göy cismidir. Bura OORT buludundakı cisimlər, eləcə də Pluton və digər cisimlər daxildir. OORT buludu Günəşdən 50-100 min a.v. uzaqlığında yerləşən kürə şəklində komet bulududur. Elmə məlum ilk Transneptun obyekt olan Pluton 1930-cu ildə aşkar edilib. Kəşf edildiyi gündən 2006-cı ilədək Günəş sisteminin doqquzuncu planeti hesab edilmişdir. Pluton Günəşdən ən uzaqda olan (orbitin böyük yarım oxu 39.5 a.v. –dir) böyük planet hesab edilirdi. Orbiti olduqca sıxılmış olduğuna görə bəzən o Günəşə Neptundan yaxın yerləşir. Ekliptika ilə əmələ gətirdiyi meyl bucağına və kütləsinin kiçikliyinə görə Planet statusu "əlindən alınmışdır". 1978-ci ildə Plutonun peyki olan Xaron aşkar edilmişdir. Hazırda onlar qoşa planet kimi qəbul edilir. Plutonun peyki aşkar edildikdən sonra müəyyən edilmişdir ki, Pluton digər planetlərlə müqayisədə olduqca kiçik kütləyə malikdir.

Onun kütləsi hətta Ayın kütləsindən 6 dəfə azdır. Növbəti Transneptun obyektlər olan (15760) 1992 QB1 Pluton kəşf edildikdən 60 il sonra, 1992-ci ildə aşkar edilmişdir . Ümumilikdə, 2014-cü ilin İyul ayına qədər müxtəlif xüsusiyyətləri ilə fərqlənən 1800 ə qədər Transneptun obyektləri kimi tanınan obyektlər kəşf edildi[1][2]. Bilinən ən böyük Trans- Neptun obyektləri Pluton və 2005-ci ildə aşkar edilmiş Eridadır. Ən böyük afelia (1542 a.v.) və ən böyük orbiti ilə (3079,98 a.v.) 2005 VX3 və ən böyük periheli ilə ( 82.6 a.v.) 2013 FY27 tanınmışdır.

Plutonun ardından, Amerika astronomu Clyde Tombaugh oxşar obyektlər üçün bir neçə il axtarışı davam etdirsə də, heç nə aşkar edə bilmədi. Ümumiyyətlə uzun müddət ərzində TNO[3]-lar axtarılmadı, güman edildi ki, Pluton Neptunun kənarında olan yeganə obyektdir. Yalnız 1992-ci ildə ikinci TNO (15760) 1992 QB1-in kəşfindən sonra, bu cür obyektlərin sistematik axtarışı başlandı. Ekliptika ətrafında səmanın geniş zolağının şəkli çəkildi və yavaş-yavaş hərəkət edən obyektlərin üçün rəqəmsal qiymətləndirilmələr başladı. Diametrləri 50 – 2500 km aralığında olan yüzlərlə TNO aşkarlandı. 2005-ci ildə kəşf edilmiş Eridanın böyük TNO olduğu düşünüldü, TNO təsnifatı haqqında artıq elmi icma daxilində mubahisələr yarandı: Pluton kimi planet adlandırila bilən basqa obyektlər varmı ? Nəticə etibarı ilə Pluton və Erida beynəlxalq Astronomiya ittifaqinda cirtdan planet hesab edilirdi. Hal hazırda bilinən ən böyük Trans Neptun Obyekt Erida və Pluton, daha sonra Makemake və Haumeadır[4]. Ən böyük Trans Neptun obyektlər nəzərə alınmadan aparılan fiziki tədqiqatlar aşağıdakı kimidir:

• böyük obyektlərin istilik emissiyaları;

•rəng göstəriciləri, müxtəlif filterlərdən istifadə edərək aşkar edilən kəmiyyətlərin müqayisəsi;

• spektrlərinin, vizual və infraqırmızı təhlili.

2005-ci ildə Plutonun daha iki peyki aşkar edilmişdir. Sonradan onları Hidra və Nix adlandırdılar. Müvafiq olaraq, demək olar ki, hər ikinin Karonun orbitindən kənarda dairəvi orbiti var. Güman edilir ki, albedosu Charona oxşar hər 2 peykin diametri 50–60 km olacaq. Daxili peyk olan Niksin spektri Karon kimi neytral rəngdədir, xarici peyk olan Hidranın spektri isə isə Plutonun spektrindən daha qırmızıdır.

Məhdud məlumatlara baxmayaraq Plutonun unikal atmosferi olduğu müəyyən olmuşdur. 1976 cı ildə Plutonun atmosferində metan olduğundan şübhələndi və 1994 cü ildə ilk dəfə spektrdə aşağı səviyyəli metan aşkarlandı. Charonun spektrində buz halında su və ammonyak da müəyyən edilmişdir. Təəssüflər olsun ki, TNO-lar Günəşdən o qədər uzaqdadırlar ki, çox soyuqdurlar.  Buna görə də mütləq qara cisimdən dalğa uzunluğu 60 mkm olan şüalanma baş verir. Bu dalğa uzunluqlu işığı Yerdə Spitzer Space teleskopu olmadan müşahidə etmək mümkün deyil. Yerdəki müşahidələr zamanı astronomlar bunu uzaq infraqırmızı oblastda mütləq qara cisimdən şüalanan quyruq kimi  müşahidə edirlər. Obyektlərin çoxu üçün diametr albedoya görə hesablanır. Lakin albedo 0.50-0.05 diapazonunda tapılır və ulduz ölçüsü 1.0 olan obyekt üçün diametri 1200 km-3700 km olur[5]. 

İndiyədək 400-dən çox trans-neptun obyektlər (TNOs) məlumdur. Jewitt və s.. (1996) Edgeworth-Kuiper kəmərində olan obyektlərin kütləsini 30≤a ≤50 a.v. üçün Yerin kütləsi ilə müqayisədə 0.06m-0.25m kimi qiymətləndirirlər, m yerin kütəsidir. a ≤50 a.v. məsafədə TNO-lər üçün eksentristet və meyl müvafiq olaraq eav ≤ 0.1 və iav ≤ 80 müəyyən edilmişdir. Yüksək eksentristet orbitlərdə hərəkət edən obyektlər (əsasən a>50av) "səpələnmiş diskli obyektlər" (SDOs) adlanır. SDO-lar üçün eav ≈0.5 and iav≈ 160 müəyyən edilmişdir. SDO- ların ümumi kütləsi müxtəlif müəlliflər tərəfindən 40 və 200 a.v. eksentrik orbitallarda (0.05 − 0.5) m.0 diapazonunda qiymətləndirilmişdir. TNO-lərin daxili quruluşu haqqında çox az məlumat var və onların müxtəlif olduğu düşünülür. Günəş istiliyi və daxili istiliyin qarşılıqlı təsiri, bu obyektlərdə  müxtəlif konfiqurasiyalara gətirib çıxara bilər.Goradini və başqaları bu obyektlərin istilik termik təkamülünü araşdırmışlar necə və nə vaxt daxili differsiyaya tab gətirə bilər. TNO-lərin təkamülü və xarici səthi üçün ehtimal edilən qiymətləndirməni  nəzərə alaraq, müəlliflər  xarici səth qiymətləndirməsinin bu difersiallama ilə birləşdirməyə cəhd etdilər. Tədqiqatçılar xüsusilə kometlərlə əlaqəni araşdırır. TNO-lərin səthində uçucu maddələrin və yüksək albedonun olması, onların atmosferinin olduğunu göstərir. TNO-lərinin atmosferinin quruluşu onların Günəşdən olan məsafəsindən asılıdır. Atmosferin tərkibi bir çox daxili  (radiasiyadan) proseslərdən asılıdır. Stern və Traftonun araşdırmalarına görə, atmosferin formalaşması üçün əsas tələb, səthə yaxın hissədə qaz və buxarlanan maddələrin olmasıdır. 

Adı Serera Pluton Haumea Make-make Erida
D 975 ´909 2306± 20 1960´1518´996 1500´1420 2340
Kütlə M/M0 0.00016 0.0022 0.0007 0.0028
Orta ekv radius R/R0 0.0728 0.180 0.19
Həcm V/V0 0.0032 0.053 0.013 0.013 0.068
Sıxlıq (t/m3) 2.08 2.0 2.5
Ekvatorda Fağ təcili. m/san2 0.27 0.60 -0.68
1ci kosmik sürət 0.57 1.2
Orbitlərinin böyük yarım oxları

(a.v.)

2.766 39.482 67.668
Orta orbital sürət(km/s) 17.882 4.666 3.437
Orbitin eksentristeti 0.080 0.2488 0.44177
Orbitin meyli 10.5870 17.1410 44.1870
Səthdə orta temperatur

(K)

167 40 30

Fiziki Xüsusiyyətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bütün neptuniyalı ən böyük obyektin (> 20) açıq-aşkar ölçüsünü nəzərə alaraq, fiziki araşdırmalar aşağıdakılarla məhdudlaşır:

  • Ən böyük obyektlər üçün istilik emissiyaları (ölçmə bax)
  • rəng indeksləri, yəni fərqli filtrlərdən istifadə edən aydın ölçülərin müqayisəsi
  • vizual və infraqırmızı spektr analiziə

Kiçik TNO-lərin spektrlərində aşkar olan tolin kimi bəzi üzvi (karbon tərkibli) səth materialları ilə qaya və buzun aşağı sıxlıqlı qarışıqları hesab olunur. Digər tərəfdən, yüksək sıxlıqlı Haumea, 2.6-3.3 q / sm3, çox yüksək olmayan buz tərkibi (Pluton sıxlığı ilə müqayisədə: 1.86 q / sm3) olduğunu təklif edir .

Bəzi kiçik TNO-lərin tərkibi kometlərə bənzər ola bilər. Həqiqətən də, bəzi Kentavrlar, Günəşə yaxınlaşdıqlarında mövsumi dəyişikliklərə məruz qalırlar, sərhədləri bulanır (bkz. 2060 Chiron və 133P / Elst-Pizarro). Lakin Kentavrlar və TNO-in müqayisələr əhali arasında hələ də mübahisəlidir[6].

TNO-lər arasında, Kentavrlar olduğu kimi, mavi-bozdan (neytral) çox qırmızıya qədər geniş rənglər mövcuddur, lakin yüzlərlə ulduzdan fərqli olaraq paylama açıq şəkildə iki sinfə bölünür[6] .Rəng göstəriciləri mavi (B), görünən (V), yaşıl-sarı və qırmızı (R) filtrlər vasitəsilə görülə bilən cismin ölçüsündə olan fərqlərin sadə bir ölçüsüdür[7]. Diaqramda ən tanınan rəng indeksləri (ən az təkmilləşdirilmiş rəng) ən böyük obyektlərdən ibarətdir. Məlumata görə, iki ay: planet Triton və Foebe, Sentavr Pholus və Mars çəkilir (qeyri-miqyaslı sarı etiket).

Ölçülərin təyin edilməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

TNO ölçüsünü qiymətləndirmək çətindir. Tanınmış orbital elementləri (məsələn, Pluto) olan çox böyük obyektlər üçün diametrlər ulduzların oxunması ilə dəqiq ölçülə bilər.

Digər böyük TNO-lər üçün diametrlər istilik ölçmələri ilə qiymətləndirilə bilər. Obyektin işıqlandırıcı işığının sıxlığı bilinir (Günəşdən uzaqlıqla tanınır) və səthlərin əksəriyyəti istilik tarazlığında (ümumiyyətlə havasız orqan üçün pis bir ehtimal deyildir) nəzərdə tutur. Məlum bir albedo üçün səth temperaturu və istilik radiasiyasının intensivliyini onunla qiymətləndirmək mümkündür. Bundan başqa, əgər cismin ölçüsü məlum olsa, Yerə çatan görünən işıq və radiasiya radiasiyasının miqdarını qiymətləndirmək mümkündür. Sadələşdirici amil Günəşin demək olar ki, bütün enerjisini görünən işıqda və yaxın tezliklərdə yaymasıdır və TNO-nun soyuq temperaturlarında istilik radiasiya tamamilə fərqli dalğa uzunluğunda (uzaq infraqırmızı) yayılır.

Beləliklə, iki müstəqil ölçmə (yansıtılan işıq miqdarı və yayılmış infraqırmızı radiasiya miqdarı) ilə təyin edilə bilən iki bilinməyən (albedo və ölçüsü) var.

Təəssüf ki, TNO-lər Günəşdən uzaq olduqları və çox soyuq olduqları üçün, dalğa uzunluğunda təxminən 60 mikrometr qara-cisim radiasiyası istehsal edilir. Bu dalğa uzunluğunun işığını Yer üzündə müşahidə etmək mümkün deyil; Spitzer Space Teleskopundan başqa. Bu qədər infraqırmızı radiasiya çox qaranlıqdır, istilik üsulu yalnız ən böyük CBC-lər üçün tətbiq olunur. (Kiçik) obyektlərin əksəriyyəti üçün diametri bir albedo qəbul edilərək təxmin edilir. Lakin, albedolar 0.50-dən 0.05-ə qədər bir sıra tapmış və ölçüsü 1,0 olan bir obyekt üçün 1200–3700 km ölçüsünə səbəb olmuşdur[5].

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "IAU Minor Planet Center List Of Transneptunian Objects". 2010-10-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-01-09.
  2. ↑ "JPL Small-Body Database Search Engine: orbital class (TNO)" Arxivləşdirilib 2021-05-24 at the Wayback Machine. JPL Solar System Dynamics. Retrieved 2014-07-10.
  3. ↑ C. de la Fuente Marcos; R. de la Fuente Marcos (September 1, 2014). "Extreme trans-Neptunian objects and the Kozai mechanism: signalling the presence of trans-Plutonian planets". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 443 (1): L59–L63. arXiv:1406.0715 . Bibcode:2014MNRAS.443L..59D. doi:10.1093/mnrasl/slu084.
  4. ↑ Remo, John L. (2007). "Classifying Solid Planetary Bodies". AIP Conference Proceedings. 886: 284–302. Bibcode:2007AIPC..886..284R. doi:10.1063/1.2710063.
  5. ↑ 1 2 "Conversion of Absolute Magnitude to Diameter" Arxivləşdirilib 2010-10-27 at Archive.today. Minorplanetcenter.org. Retrieved 2013-10-07.
  6. ↑ 1 2 Peixinho, N.; Doressoundiram, A.; Delsanti, A.; Boehnhardt, H.; Barucci, M. A.; Belskaya, I. (2003). "Reopening the TNOs Color Controversy: Centaurs Bimodality and TNOs Unimodality". Astronomy and Astrophysics. 410 (3): L29–L32. arXiv:astro-ph/0309428 . Bibcode:2003A&A...410L..29P. doi:10.1051/0004-6361:20031420.
  7. ↑ Hainaut, O. R.; Delsanti, A. C. (2002). "Color of Minor Bodies in the Outer Solar System". Astronomy & Astrophysics. 389 (2): 641–664. Bibcode:2002A&A...389..641H. doi:10.1051/0004-6361:20020431.