Tuapxat silsiləsi

Tuapxat (adıq Туапхат — ikili silsilə) — Böyük Qafqazın şimal-qərb hissəsində, Baş Qafqaz silsiləsinin cənub-şərqində Qara dəniz sahilinə paralel uzanan alçaq dağ silsiləsi (massiv). Bu silsiləs sahilə paralel olan az-çox saxlanılan silsilələrdən biridir. Abrau yarımadasında onun davamı Navagir silsiləsidir. Gelenjik körfəzinin cənubunda silsilənin davamını İdokopas burnunda (Praskoveevka kəndi) görmək olar.

Tuapxat
adıq Туапхат
Ümumi məlumatlar
Mütləq hündürlüyü 458,3 m
Yerləşməsi
44°41′57″ şm. e. 37°55′20″ ş. u.
Ölkə  Rusiya
Yerləşməsi Böyük Qafqaz
Tuapxat xəritədə
Tuapxat
Tuapxat
Tuapxat xəritədə
Tuapxat
Tuapxat

Coğrafiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Təxminən 30 km² ərazini əhatə edir. Qara dənizin Tsemesskaya və Gelenjik körfəzləri arasında yerləşir. Doob yarımadasının sahilləri boyunca, özündən daha uzun və daha yüksək olan Markotx silsiləsi ilə paralel olaraq 13 km uzanır. İki silsilənin arasındakı çökəklikdə Kabardinka-Gelenjik marşrutu çəkilib.[1] Krasnodar diyarının Gelenjhik şəhərinə tabe olan ərazilərdə yerləşir. Maksimum hündürlük — 458,3 m (adı yoxdur)[2]. Gelenjikin mərkəzindən şimal-qərbdə Doob dağı — 434,4 m. Silsilə ona yaxın çay vadiləri ilə kəsilib. Onlardan ən böyüyü — Yaşamba — daimi axını var və Qara dənizin Mavi körfəzinə axır. Qalan axınlar (Sosnovaya Şçel və s.) müvəqqətidir.

Tuapxat silsiləsi, qonşu Markotx silsiləsi kimi Qara dəniz sahillərini soyuq şimal küləklərindən qoruyur. Lakin Qara dənizdən gələn rütubətli hava kütlələrinin qarşısını ala bilmir. Buna görə də massivin Qara dəniz sahillərində quru Aralıq dənizi iqlimi hökm sürür və yağıntının böyük hissəsi nisbətən qısa qış dövründə düşür. May-sentyabr aralığında demək olar ki, heç bir yağıntı yoxdur: buludsuz və isti, günəşli hava hökm sürür. Soyuq hava kütlələri bəzən Markotx və Tuaxat silsilələrini aşaraq bora yaranır. Beləliklə, Tuapxat bir neçə mikro istilik vadisi yaradır.

Tuapxat əsasən təbaşir dövrünün çöküntü süxurlarından ibarətdir: qumdaşı, əhəng daşı, gil. Lakin silsilənin əsasını sement hazırlamaq üçün də istifadə olunan mergel təşkil edir[1].

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Silsilənin yüksək hissəsində antik dövrdə bu ərazidə məskunlaşmış tayfaların kurqanlarının və məzarlıqlarının qalıqları aşkar edilmişdir. Zıxi tayfaları eramızın 5–7-ci əsrlərinə aid qəbirlər qoyub gediblər. VIII əsrdən XIX əsrin ortalarına qədər ərazidə natuxai və şapsuqlar adətən dəfn zamanı urnadan istifadə edirdilər.[3][4]. 19-cu əsrdə çərkəzlərin Osmanlı imperiyasına kütləvi şəkildə getməsindən sonra silsilənin yamaclarında rus köçkünləri ilə yanaşı, Osmanlı İmperiyasından gələn yunanlar və ermənilər də məskunlaşıb.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 "Маркотхский хребет (Варада) | Виртуальный экскурсовод". 2018-08-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-30.
  2. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; L-37-124 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  3. ↑ Добровольская, 2010 г.; Успенский, 2012 г
  4. ↑ Крыленко С. В. "Могильный комплекс на хребте Туапхат". Студенческий научный форум (rus). 2016. 2017-08-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-06-22.