Yazılı tarix

Arxivlər yazılı tarixin əsas hissəsini ehtiva edir (Çarlz Stert Universitetinin Regional Arxivi, Avstraliya)

Yazılı tarix — tarixi qeydlərə və ya digər sənədli materiallara əsaslanan tarixi narrativ. Yazılı tarix keçmişin digər hekayələrindən, məsələn, miflərdən, şifahi ənənələrdən və ya maddi mədəniyyət ənənələrindən fərqlənir. Termin həm də tarixi dövr, tarixin yazılı fiksasiyasl dövrü, yəni yazılı tarixin mövcudluğu dövrü mənasında da işlənir.

Yazılı tarix eramızdan əvvəl IV minillikdə Qədim Dünya dövründə tarixi qeydlərin meydana çıxması ilə başlayır. Yazılı mətnlərin nümunələri artıq e.ə. 1750-ci ildə Hammurapi məcəlləsi kimi tanınan qədim Mesopotamiyadan məlumdur. Bir sıra coğrafi bölgələrin və mədəniyyətlərin yazılı tarixi yazının qısa istifadəsi səbəbindən nisbətən qısadır. Üstəlik, bir mədəniyyət həmişə təbii fəlakətlərin təsiri haqqında tam məlumat və ya ayrı-ayrı şəxslərin adları kimi sonrakı tarixçilərə aid olan bütün məlumatları qeyd etmir. Belə ki, müəyyən sahələrdə yazılı tarix tam şəkildə qeydə alınmır və məhdudlaşır. Müxtəlif sahələrdə müxtəlif dövrləri əhatə edə bilər.

Yazılı tarixin elmi şərhi, digər tarixi narrativlər kimi, tarixin metodologiyasına - tarixçilərin tarixi mənbələri və digər məlumatları öyrəndikləri və sonra keçmişi təsvir etdikləri prinsiplər və metodlar sisteminə əsaslanır. Yazılı tarixin tarix fəlsəfəsi çərçivəsində təsirli bir şəkildə şərh edilməsinin mahiyyəti və hətta mümkünlüyü məsələsi qnoseoloji məsələ kimi qarşıya qoyulur. Tarix elminin özünü, onun tarixini və metodlarını köməkçi tarix elmi tarixşünaslıq öyrənit. Tarixşünaslıq yazılı tarixin necə şərh edildiyini öyrənməyə diqqət yetirir.

Tarixşünaslıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yaxın Şərq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ən erkən xronologiyalar iki sivilizasiyaya aiddir: e.ə. IV minilliyin ortalarında bir-birindən müstəqil şəkildə yaranan Qədim Şumer və erkən Misir padşahlığı.[1][2] Materialın təqdimatının keyfiyyəti və etibarlılığı ilə seçilən ən erkən yazılı tarix qədim misirlilərə, Misir fironlarına və onların hakimiyyətinə aiddir.[3] Erkən yazılı tarixə aid materialların çoxu arxeoloji ərazilərin öyrənilməsi sayəsində nisbətən yaxınlarda yenidən kəşf edilmişdir.[4] Bu ilk yazılı rəvayətlərdən bəri dünyanın müxtəlif yerlərində tarix yazmağın bir çox fərqli ənənələri inkişaf etmişdir.

Ərəb tarixçisi və sosioloqu İbn Xəldun (1332-1406) özünün 1377-ci ildə yazdığı "Müqəddimə" (Giriş) kitabının ön sözündə tarixçilərin müntəzəm olaraq etdiyi 7 səhv barədə xəbərdarlıq etmişdi. O, tənqidində keçmişə naməlum və şərhə ehtiyaclı kimi yanaşıb. İbn Xəldun tez-tez “boş xurafatları və tarixi məlumatların qeyri-tənqidi qavranılmasını” tənqid edirdi. O, tarixi tədqiqatın elmi metodunu təqdim etmiş və onu tez-tez “yeni elm” adlandırmışdır.[5] Bu tarixi metod dövlətin tarixdə oynadığı rolun, ünsiyyətin, təbliğatın və sistemli səhvin öyrənilməsinin əsasını qoydu,[6] buna görə də İbn Xəldun “tarixşünaslığın atası”[7][8] və ya “tarix fəlsəfəsinin atası” hesab edilir.[9]

Şərqi Asiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
" Şi Tsi ", 2-ci fəslin birinci səhifəsi, 1598-ci il nəşri

Çində tarix ilk dəfə sümüklər üzərində ("Jiaguwen ") qeyd edildi. Yazılar deşifrə edilib və təxminən eramızdan əvvəl II minilliyin sonlarına aiddir.[10] Tarixi nəsr abidəsi, Zuo Zhuan, ənənəvi olaraq Szo çjuana (e.ə. 556-451) aid edilən və eramızdan əvvəl 5-ci əsrdə tərtib edilmişdir. Tarixi təsvir eramızdan əvvəl 722-468-ci illəri əhatə edir. e

Avropa

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Herodotun " Tarix"i . VIII kitabın fraqmenti, papirus, 2-ci əsr

Halikarnaslı Herodot (e.ə. 484-cü il – e.ə. 425-ci il)[11] adətən “tarixin atası” hesab olunur. Onun “Tarix” əsəri eramızdan əvvəl 450-420-ci illər arasında yazılmışdır. Bununla belə, onun müasiri, "Peloponnes müharibəsinin tarixi" əsərinin müəllifi Fukidid (təxminən e.ə.460-400) tarixi metodlardan istifadə edən ilk şəxs kimi tanınır. Fukidid Herodotdan fərqli olaraq tarixi hadisələrin səbəb və nəticələrini diqqətlə öyrənmiş və tarixi prosesləri ilahi müdaxilənin nəticəsi kimi deyil, insanların seçim və fəaliyyətinin nəticəsi kimi nəzərdən keçirmişdir.[11]

Müqəddəs Avqustin (354-430) erkən orta əsrlərdə xristian və qərb düşüncəsinə böyük təsir göstərmişdir. Orta əsrlər və İntibah dövründə tarixə çox vaxt dini nöqteyi-nəzərdən baxılırdı.

Təxminən 1800-cü ildə alman filosofu və tarixçisi Hegel (1770-1831) tarixin öyrənilməsinə daha dünyəvi yanaşma tətbiq etdi.[12] Con Toşa görə, “İnkişaf etmiş orta əsrlərdən (1000-1300) bəri yazılı söz Qərb tarixinin hər hansı digər mənbələrindən daha böyük həcmdə sağ qalmışdır.[13] Qərb tarixçiləri XVII-XVIII əsrlərdə, əsasən, Fransa və Almaniyada müasir tədqiqatlarla müqayisə oluna bilən tarixi tədqiqat metodlarını işləyib hazırlamışlar. Bu tarixi əsərlərin çoxu ideologiya və siyasətlə sıx bağlı idi.

XX əsrdə akademik tarixçilər inkişafı formalaşdıran sosial və intellektual qüvvələrin daha obyektiv və mürəkkəb təhlilinin lehinə, çox vaxt milləti və ya böyük insanları bəzəməyə meylli olan epik millətçi povestlərə daha az müraciət etməyə başladılar. XX əsrdə tarixi metodologiyanın mərkəzi yeri əvvəllər tez-tez olduğu kimi tarixə sənət kimi deyil, sosial elm kimi baxmaq meyli idi. Annallar məktəbi ilə əlaqəli fransız tarixçiləri tipik insanların həyatını öyrənmək üçün xam məlumatlardan istifadə edərək kəmiyyət üsullarını tətbiq etdilər və mədəniyyət tarixinin öyrənilməsinə əhəmiyyətli töhfələr verdilər.

Metodologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
XI əsrin əvvəllərinə aid Novqorod kodeksi ən qədim rus yazılı mənbələrindən biridir.

Tarixin metodologiyası tarixi mənbələrin və digər materialların öyrənilməsi, sonra isə keçmişin təsviri prinsipləri və metodlar sistemidir. Yazılı tarixin əsas mənbələri yazılı mənbələrdir. Yazılı mənbələrdən başqa, tarixi mənbələr maddi mədəniyyət obyektləri (o cümlədən arxeoloji materiallar), əyani mənbələr, danışıq nitqi, şifahi yaradıcılıq abidələri, davranış mənbələri (adət və mərasimlər) və s.[14]

İlkin yazılı mənbələr müasirlər tərəfindən qeydə alınmış və bilavasitə tarixi prosesi əks etdirən ilk əldən materiallardır.[15][16] Marqaret Dalton və Lauri Çarniqonun qeyd etdiyi kimi, ilkin mənbələr tədqiqatçılara “tədqiqat predmeti haqqında birbaşa, bilavasitə məlumat” verir.[17]

İkinci dərəcəli mənbələr - ilkin mənbələrdən tarixi materialın bu və ya digər işlənməsi; hadisədən və ya faktdan ən azı bir addım uzaqlaşdırılırlar. İkinci dərəcəli mənbələrə ilkin mənbələri təsvir edən, təhlil edən, uyğunlaşdıran, qiymətləndirən, şərh edən və/və ya ümumiləşdirən hesabatlar, yazılar və ya tədqiqatlar daxildir. İkinci dərəcəli mənbələr ən çox yazılı formada olur.

Üçüncü dərəcəli mənbələr ilkin və ikinci dərəcəli mənbələrin məcmuələri, xülasələridir ki, onlar da təhlili ehtiva edə bilər.[15][16][18]

Mənbələrin hansı növə aid olduğunu dərhal müəyyən etmək həmişə mümkün olmur. İkinci dərəcəli mənbə əsas mənbə kimi çıxış edə bilər.[17] Əgər ilkin mənbə qorunub saxlanmayıbsa, o zaman ən yaxın ikincili mənbə əsas mənbə kimi istifadə edilə bilər. İlkin və ikinci dərəcəli mənbələr nisbi terminlərdir. Eyni mənbələr tədqiqatın mövzusundan asılı olaraq həm əsas, həm də ikinci dərəcəli ola bilər.[19]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "The Cuneiform Writing System in Ancient Mesopotamia: Emergence and Evolution". EDSITEment. 2013-12-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-12-16.
  2. ↑ Kott, Ruth E. "The origins of writing". The University of Chicago Magazine. 2015-01-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-12-16.
  3. ↑ A Traveller's History of Egypt.
  4. ↑ A Brief History of the Western World.
  5. ↑ Ibn Khaldun, Franz Rosenthal, N. J. Dawood (1967), The Muqaddimah: An Introduction to History, p. x, Princeton University Press, ISBN 0-691-01754-9.
  6. ↑ H. Mowlana (2001). «Information in the Arab World», Cooperation South Journal 1.
  7. ↑ Salahuddin Ahmed (1999). A Dictionary of Muslim Names. C. Hurst & Co. Publishers. ISBN 1-85065-356-9.
  8. ↑ Enan, Muhammed Abdullah. Ibn Khaldun: His Life and Works. The Other Press[ing.]. 2007. v. ISBN 983-9541-53-6.
  9. ↑ Dr. S. W. Akhtar (1997). «The Islamic Concept of Knowledge», Al-Tawhid: A Quarterly Journal of Islamic Thought & Culture 12 (3).
  10. ↑ "综述", 中国考古学报第5册(Acta Archaeologica Sinica). 《考古学报》编辑部. 1951.
  11. ↑ 1 2 Lamberg-Karlovsky, C. C.; Jeremy A. Sabloff. Ancient Civilizations: The Near East and Mesoamerica. Benjamin-Cummings Publishing. 1979. 5. ISBN 0-88133-834-6.
  12. ↑ Graham, Gordon. Chapter 1 // The Shape of the Past. Оксфордский университет. 1997.
  13. ↑ Tosh, John. The Pursuit of History. Pearson Longamn. 2006.
  14. ↑ Шмидт С. О. Путь историка: Избранные труды по источниковедению и историографии. — М.: Изд-во РГГУ, 1997. — 612 с. — ISBN 5-7281-0046-5
  15. ↑ 1 2 «Primary, secondary and tertiary sources Arxiv surəti 18 fevral 2020 tarixindən Wayback Machine saytında». University Libraries, University of Maryland.
  16. ↑ 1 2 «Primary and secondary sources Arxiv surəti 1 mart 2016 tarixindən Wayback Machine saytında». Ithaca College Library.
  17. ↑ 1 2 Dalton, Margaret Steig; Charnigo, Laurie. Historians and Their Information Sources Arxiv surəti 10 mart 2018 tarixindən Wayback Machine saytında. September 2004.
  18. ↑ Richard Veit and Christopher Gould, Writing, Reading, and Research (8th ed. 2009). p. 335.
  19. ↑
    Mənbə: