Zərf (nitq hissəsi)
Zərfin quruluşca növləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Zərflər quruluşca sadə, düzəltmə və mürəkkəb olur.
Sadə zərflər[redaktə | mənbəni redaktə et]
Sadə zərflər bir kökdən ibarət olurlar və heç bir şəkilçi qəbul etmirlər.: tez, gec, axşam, yuxarı, sakit ,aşağı, gündüz, yavaş,rahat,asta və.s
Düzəltmə zərflər[redaktə | mənbəni redaktə et]
Düzəltmə zərflər kök və leksik (sözdüzəldici) şəkilçidən ibarət olur. Düzəltmə zərflər, əsasən, aşağıdakı leksik şəkilçilərlə düzəlir:
- -ca²: yavaşca, rahatca, sakitcə, yüngülcə, rusca, ingiliscə xırdaca, astaca və s.
- -casına²: qəhrəmancasına, açıqcasına, igidcəsinə, qorxaqcasına və s.
- -yana², -anə: dostyana, dahiyanə, şairanə zarafatyana və s.
- -da²: ayda, ildə, gündə, həftədə, birlikdə, təklikdə, yayda və s.
- -dan²: ucadan, astadan, bərkdən, birdən, çoxdan, hərdən və s.
- -la²: zorla, ehtiyatla, cəsarətlə, diqqətlə və s.
- -akı²: yanakı, çəpəki və s.
- -ən: daxilən, qəsdən, ruhən, qəlbən, qəflətən və s.
- -aşı²: yanaşı və s.
- -caq²: sevincək, görcək və s.
Zərf düzəldən şəkilçilərdən -casına², -la², -ən, -ca² vurğu qəbul etmir (vurğu altına düşmür). Məsələn: dostcasına, vüqarla, qəlbən və s.
-la² şəkilçisi -nan² şəklində tələffüz olunur. Məsələn: ehtiyatla – [ehtiyatnan], təəccüblə – [tə:ccübnən] və s.
Zərf düzəldən, -ca², -caq², -da², -dan², -la² şəkilçiləri omonim şəkilçilərdir. -ca² isim (əyləncə, düşüncə) və zərf (ehmalca); -caq² isim (yelləncək) və zərf (sevincək) yaradır. -da², -dan² şəkilçiləri zərf düzəldən şəkillər və hal şəkilçisi kimi çıxış edir. Zərf düzəldən -la² şəkilçisi həm də ilə bağlayıcısının ixtisar olunmuş variantıdır.
Mürəkkəb zərflər[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mürəkkəb zərflər iki sözün birləşməsi yolu ilə düzəlir. Mürəkkəb zərflərin yaranma yolları bir neçədir:
- Sadə sözlərin təkrarı ilə: az-az, çox-çox, ağır-ağır, asta-asta, yavaş-yavaş, yeyin-yeyin, tez-tez və s.
- Düzəltmə sözlərin təkrarı ilə: ağıllı-ağıllı, qəmli-qəmli, yanıqlı-yanıqlı, mənalı-mənalı, dərdli-dərdli, bikef-bikef, yenicə-yenicə, indicə-indicə və s.
- Biri və ya hər ikisi şəkilçi (əsasən, hal şəkilçisi) qəbul etmiş söz-lərin təkrarı ilə: üz-üzə, qabaq-qabağa, üst-üstə, birdən-birə, gündən-günə, ildən-ilə, haçandan-haçana, sonradan-sonraya, altdan-altdan, başdan-başa və s.
- Antonim və ya yaxın mənalı sözlərin birləşməsi ilə: az-çox, əvvəl-axır, gec-tez, tək-tənha, dinməz-söyləməz, səssiz-səmirsiz, altdan-yuxarı, başdan-ayağa, açıq-aşkar, gecə-gündüz və s.
- Tərəflərdən biri və ya hər ikisi ayrılıqda işlənməyən sözlərin birləşməsi ilə: az-maz, tələm-tələsik, maddım-maddım, xısın-xısın, uzun-uzadı, dizin-dizin, için-için, oğrun-oğrun və s. (Son üç nümunədəki dizin, için və oğrun sözləri dilimizdə bu şəkildə ayrılıqda işlənmir).
- Sözün təkrarı və ortada -ba2 bitişdiricisinin işlənməsi yolu ilə: anbaan, adbaad, taybatay, qarabaqara, yanbayan, dalbadal, üzbəüz, ilbəil, günbəgün və s.
- Müxtəlif mənalı sözlərin birləşməsi ilə: dilucu, əliboş, birbaşa, gözucu, əlüstü, addımbaşı, hərdənbir, arabir, üzüyuxarı, başıaşağı, axşamçağı, gecəyarısı, bayramsayağı və s. Bay
Son iki maddədə göstərilən mürəkkəb zərflər bitişik, qalanları isə defislə yazılır an,ən qəflətən,daxilən və s.
Zərfin mənaca növləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Zərfin mənaca dörd növü var
- Tərzi-hərəkət zərfi
- Zaman zərfi
- Yer zərfi
- Kəmiyyət zərfi
Tərzi-hərəkət zərfi Hərəkətin icra tərzini bildirir, necə?, nə cür? suallarına cavab verir. Məsələn: Uşaq sakitcə oturmuşdur. Qatar yavaş-yavaş tərpənirdi. Əsgərlərimiz düşmənə qarşı cəhdlə vuruşdular. Şagirdlər imtahana yaxşı hazırlaşıblar və s. Tərzi-hərəkət zərfləri quruluşca sadə, düzəltmə və mürəkkəb olur. Tərzi-hərəkət zərfləri bəzən iş və hərəkətin keyfiyyəti mənasında da işlənir. Məsələn: yaxşı oxumaq, pis bilmək və s.
Yer zərfi
Hərəkətin icra olunduğu yeri bildirir, hara? (haraya?), harada? haradan? suallarına cavab verir. Məsələn: Əsgərlər irəli yüyürdülər. Uşaqlar geri döndülər. Içəri cavan bir oğlan daxil oldu və s. Dilimizdə ən çox işlənən yer zərfləri bunlardır: irəli, geri, yuxarı, aşağı, yaxın, uzaq, bəri, içəri, ora, bura, sağa-sola, orada-burada və s. Bu sözlərin çoxu yönlük, yerlik və çıxışlıq hal şəkilçiləri ilə işləndikdə də yer zərfləri olur: irəliyə, geriyə, uzaqda, yaxında, qabaqda, arxada, uzaqdan, geridən, oradan və s.
Yer zərflərinin çoxu quruluşca sadədir.
Miqdar zərfi İş və hərəkətin miqdarını və ya dərəcəsini bildirir, nə qədər? sualına cavab verir. Məsələn: Uşaqlar bu gün çox (xeyli) çalışdılar. Qoca bir qədər pian idi dincəldi. Müəllim bu sözü bizə dəfələrlə demişdi və s. Dilimizdə ən çox işlənən miqdar zərfləri bunlardır: az, çox, xeyli, az-az, çox-çox, bir az, bir qədər, az-çox, birə-beş, az-maz, bir-bir, tamamilə, dəfələrlə və s.
Miqdar zərfləri quruluşca daha çox mürəkkəb olur.
Zaman zərfi Zaman zərfi hərəkətin baş verdiyi zamanı bildirir.
Zərfin omonimliyi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Zərfin isim, sifət, say, ədat və qoşma ilə omonimliyi var.
Səhər, axşam, gecə sözləri həm isim, həm zərf ola bilir;
Tərzi-hərəkət zərfləri (yaxşı, pis, iti, gözəl, açıq, sıx, cəld və s.) sifətlə omonimdir;
Az, çox, xeyli, bir qədər həm say, həm zərf ola bilir;
Əvvəl, qabaq, sonra və s. həm qoşma, həm zərf olur;
Yalnız və təkcə həm ədat, həm zərf ola bilir.
Zərfin cümlədə rolu[redaktə | mənbəni redaktə et]
Zərf cümlədə, əsasən, zərflik kimi çıxış edir və xəbərlə bağlı olur
Bəzən yer zərfi cümlədə təyin olur.
Zərf substantivləşsə, ismi xəbər, mübtəda və tamamlıq olur.
Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ş.Sadıq, E.Nəcəfov, A.Əsədov. Azərbaycan dili.Dərs vəsaiti. Bakı:Çaşıoğlu, 2009.- 272 s.
