PLANETAR

Planetar dumanlıq — ionlaşmış qaz örtüyündən və mərkəzi ulduzdan ibarət olan astronomik obyekt. Ulduzlararası mühit və dumanlıqlar, Scientific.ru (rus.) Astroqalaktika saytı (rus.) Dumanlıqlar.

Planetar geologiya və ya astrogeologiya, ekzogeologiya —planetologiyanın planetlər və onların peykləri, asteroidlər, kometlər və meteorlar kimi göy cisimlərinin geologiyasını öyrənən bölməsidir. Geo- sözönü ümumiyyətlə Yeri və ya əlaqəli mövzularını göstərsə də, planetar geologiya tarixi və rahatlıq səbəbi ilə belə adlandırılmışdır. Planetar geologiya Yerə əsaslanan geologiya ilə sıx bağlıdır. Planetar geologiyaya bərk planetlərin daxili quruluşunu müəyyənləşdirmək, həmçinin planetar vulkanizm və zərbə kraterləri, flüvial və eol prosesləri kimi yerüstü proseslər daxildir. Günəş sisteminin asteroidlər, Koyper qurşağı və kometlər kimi kiçik cisimləri ilə birlikdə nəhəng planetlərin quruluşları və onların peykləri də araşdırılır. 1960-cı illərin əvvəllərində Yugin Şumeykerə geologiya prinsiplərini planetar xəritələrə tətbiq etmək və planetologiyanın yeni qolunu yaratmaq etibar edilir. O planetologiya sahəsinə və zərbə kraterlərinin, peyklərin, astroid və kometlərin öyrənilməsinə əhəmiyyətli töhfələr vermişdir. Bu gün bir çox qurum planetar elmlərin və planetar geologiyanın öyrənilməsi ilə maraqlanır. Arizona yaxınlığındakı Arizona kraterindəki Ziyarət Mərkəzinə planetar geologiya muzeyi də daxildir. Bundan əlavə Montana Dövlət Universiteti, Braun Universiteti, Arizona Universiteti, Kaliforniya Texnologiya İnstitutu, Kolorado Universiteti, Qərbi Miçiqan Universiteti, Massaçusets Texnologiya İnstitutu və Sent Luis Vaşinqton Universiteti kimi bir sıra universitetlər geniş planetar tədqiqatlar aparırlar.

Planetar dişli çarx ötürməsi- bir mərkəzi ulduz çarxının oxu ətrafında fırlanan bir neçə dişli çarxdan ibarət olan mexaniki sistemdir (şəkil 1). Dişli çarxlar aparıcı bəndlə (1) birlikdə saxlanılır. İlişmədə mütəhərrik oxlu dişli çarx satellit adlanır (2). Aparıcı çarxın oxuna əsas ox deyilir. Satellitlərlə təmasda olan, əsas oxla tuşoxlu olan dişli çarxlara mərkəzi dişli çarxlar deyilir (1, 3). Əsas oxla üst-üstə düşən, yükü qəbul edən bənd əsas bənd adlanır. Əsas bəndlərdən hər üçü 2, 3 və 4 ilişmədə iştirak edərsə, belə ötürmə diferensialdır. Adətən planetar ötürmədə iştirak edən dişli çarxlar radial qüvvəni kompensasiya etmək məqsədilə xarici səth boyunca bərabər paylanır. Bu ötürməni quraşdırmaq üçün mərkəzi çarxların dişlərinin cəminin satellitin sayına nisbəti tam ədəd olmalıdır. Planetar ötürmədə dişlərin yüklənməsi adi silindrik dişli çarxlarda olduğu kimi hesablanır.

Planetarium — səma sferasını ulduzlar, planetlər və peyklərlə, meteorlarla nümayiş etdirən elm və təhsil müəssisəsi; həmçinin günəş və ay tutulmaları, Ay, Mars, Veneranın panoramaları və yer kürəsinin iqlim zonaları da daxildir. Planetariumlarda nümayiş xüsusi “Planetarium” qurğusundan istifadə etməklə həyata keçirilir. Adətən nümayiş astronomiya, astronavtika və yer elmləri üzrə mühazirələr ilə müşayiət olunur. Planetariumun yaradılması ilk dəfə 1919-cu ildə Münhendəki Alman Muzeyinin yaradıcısı O.Miller tərəfindən təklif edilmişdir. 1923-cü ilə qədər, ilk proyeksiya aparatı Yenadakı Zeiss fabrikində quruldu, oktyabr ayında Deutsches muzeyinin illik iclasında nümayiş etdirildi və dekabrın sonunda ictimaiyyət üçün quraşdırıldı. 1925-ci ilin mayında həmin Alman Muzeyində planetarium açıldı. Elə həmin il Yenada ikinci aparat quraşdırılıb. İlk proyeksiya cihazları müəyyən coğrafi enlik üçün nəzərdə tutulmuşdur. Ulduzlu səmanın istənilən enliyə malik bir nöqtə üzərində nümayişi 1925-ci ildə V.Bauersfeld tərəfindən dünya şöhrəti qazanmış böyük Zeiss aparatının yaradılmasından sonra mümkün olmuşdur. Qərb yarımkürəsində ilk planetarium (Adler Planetarium və Astronomiya Muzeyi, Çikaqo, ABŞ) 1930-cu ildə yaranmışdır.

Xarkov planetariyası — Xarkov kosmik və təhsil mərkəzi. Planetariumun zalında Ukraynada Yerin ən böyük relyef qlobusu var. Xarkov Planetariumu ilk süni Yer peyki buraxıldığı ildə - 1957-ci ildə açılıb. Bina 1912-1915-ci illərdə sinaqoq kimi tikilmiş, 1915-1936-cı illərdə fəaliyyət göstərmişdir. 1920-ci illərdə Xarkovdakı bütün yəhudi icması Mordvinov sinaqoqundan idarə olunurdu. İkinci Dünya Müharibəsi zamanı binanın dağıdılması aradan qaldırıldıqdan sonra onun T.Şevçenko adına Ukrayna Dram Teatrı bir müddət orada fəaliyyət göstərmişdir.