QIZILBAŞLAR

Səfəvi sülaləsinin başçılığı altında Anadolu və Azərbaycanın köçəri türk qəbilələrinin arasında formalaşan ittifaq olmuşdur. Onlar şiə imamlarının rəmzi olan 12 qırmızı sarğılı papaqlar geyindiklərinə görə belə adlanmışdırlar. Səfəvilər sufi təriqətinin başçıları idilər. Bu təriqətin adı 650/1252-ci ildə Ərdəbil şəhərində doğulmuş Səfiəddinlə bağlıdır. O, Azərbaycan türkü olmuşdur. Səfiəddin dini elmləri doğma şəhərində almış, sonra isə 20 yaşında Şiraza getmiş, orada dövrünün tanınmış ilahiyyatçılarından dərs almışdır. Sufiliyi isə Gilanda Sührəvərdi təriqətinin tanınmış şeyxi Hacəddin Zahididən öyrənmiş, sonra onun qızı ilə evlənmişdir. Hacəddinin çoxlu davamçıları olmuşdur. 693/1294-cü ildə onun ölümündən sonra Səfiəddin onun yerini tutaraq Səfəvilər təriqətini yaratmışdır. Ardıclılarının arasında daha çox türklərin olduğu bu təriqət Anadolu və Azərbaycanda geniş yayılmışdır. Şeyx Səfiəddin 734/1334-cü ildə vəfat etmişdir. Onun ölümündən sonra Səfəvi təriqətinə onun soyundan olmuş Sədrəddin Musa (734/1334 – 793/1392) və Xoca Əli (793/1392 – 832/1429) başçılıq etmişdirlər. İbrahim Şeyx-şahdan (832/1429 – 850/1447) başlayaraq Səfəvilər siyasətə qatılmışdırlar. Səfəvilərin şiə təriqətinə çevrilməsi İbrahim Şeyx-şahın oğlu Cüneyddən başlamışdır. O, öz ətrafına bu ərazilərdə yaşayan şiə türkləri yığmışdır. Ancaq onun Cənubi Qafqaza yürüşləri uğursuzluqla nəticələnmişdir. 863/1460-cı ildə şeyx Cüneyd Şirvanşah I Xəlilullaha məğlub olaraq həlak olmuşdur. Onun oğlu Heydər isə 893/1488-ci ildə Ağqoyunlu dövlətinin dəstəklədiyi şirvanşah Fərrux Yəssar tərəfindən məğlub edilərək öldürülmüşdür. Şeyx Heydərin böyük oğlu Ağqoyunlu ordusu ilə döyüşdə ölmüşdür. Heydərin İsmail adlı daha bir oğlunu Səfəvi tərəfdarları Gilanda gizlətmiş və yeni yürüşlər üçün güc toplamağa başlamışdırlar. 904/1499-cu ildə Ağqoyunlu dövlətinin zəifməsi, sonra isə parçalanmasından yararlanan qızılbaşlar, İsmailin başçılığı altında Azərbaycandan Anadoluya doğru yürüş etdilər. Burada onlara Anadolu şiələri də qatılmışdır. Bundan sonra 905/1500-cü ildə qızılbaşlar Şamaxıda yerləşən Gülüstan qalasının yaxınlığında Şirvanşah Fərrux Yəssarın qoşunlarını məğlub edə bilmişdirlər. Fərrux Yəssar isə o döyüşdə həlak olmuşdur. 906/1501-ci ildə isə qızılbaşlar Bakını ələ keçirdilər. Elə həmin ildə onlar Naxçıvanda sonuncu Ağqoyunlu valisi olmuş Əlvənd Mirzənin qoşunlarını da darmadağın etdilər. Təbrizə girən İsmail özünü şah elan etmişdir. Beləliklə o, İranın, Əfqanıstanın, cənubi Qafqazın böyük bir hissəsində Səfəvilər dövlətini yaratmışdır. Onun sülaləsi 1148/1736-cı ilə qədər hakimiyyətdə olmuşdur. Qızılbaşların güclənməsi onların regionda başqa dövlətlərlə qarşıdurmasına səbəb olmuşdur. Şərqdə Səfəvilərə qarşı Özbək xanları savaşırdılar. Ancaq səfəvilərə qarşı savaşan ən güclü dövlət Osmanlı imperiyası idi. Beləliklə, Səfəvilərin Osmanlılarla uzun müddətli qanlı savaşları başlanmışdır. Savaşın əsl səbəbi siyasi-iqtisadi maraqlar olsa da, hər iki tərəf maraqlarını ideoloji baxımdan əsaslandırmaq üçün dindən istifadə edirdilər. Səfəvilər şiə, Osmanlılar isə sünnilərin maraqlarını təmin edən tərəflər kimi çıxış edirdilər. Osmanlı Sultanı I Səlim Səfəvilərin Anadoluda olan tərəfdarlarına çox ağır zərbə endirmiş, onları zərərləşdirə bilmişdir. Sonra isə 930/1524-cü ildə Osmanlıların böyük ordusu Azərbaycana doğru yürüş edərək Çaldıran döyüşündə Şah İsmayılin qoşununu çox ağır məğlubiyyətə uğratmışdır. Ancaq, Osmanlı imperiyasının üstünlüyünə baxmayaraq onlar Səfəviləri məhv edib ortadan çıxara bilməmişdirlər. Sonralar Səfəvi şahı I Abbas (995/1587 – 1038/1629) Osmanlılara qarşı uğurlu savaş aparmış, öncə itirilmiş bütün torpaqları qaytara bilmişdir. Ancaq, onun şahlığından sonra Səfəvilər zəifləmiş, 1148/1736-cı ildə isə taxtdan salınmışdırlar. Qızılbaşların dini baxışları bir çox dini və mistik təlimlər üzərində qurulmuşdur. Belə inanclar Azərbaycan və Anadoluda yaşayan köçəri türklər arasında yayılmışdır. Onların arasında müxtəlif mövhumatlar, əski türk inanclarının elementləri də qalmaqda idi. Bütün bunlar klassik şiə baxışları ilə birlikdə qızılbaş ideologiyasının əsasını təşkil etmişdir. Tədqiqatçılara görə qızılbaşlar arasında “ifrat” şiə təriqətlərinin ideyaları da yayılmışdır. Onların bir çoxu Əlini tanrılaşdırmışdırlar. Şah İsmaili isə göylərdən yerə enmiş Tanrının təcəllisi kimi tanıyırdılar. Digərləri isə İsmaili gözlədikləri qurtarıcı imam Mehdi hesab edirdilər. Bu kimi baxışlar şah İsmayılın Xətai adı ilə yazdığı “Divanında” keçməkdədir. Günümüzdə Türkiyədə müsəlman çoxluğu tərəfindən “ifrat” şiə təriqəti kimi tanınan ələvilər (II) “qızılbaş” adlanırlar. Qızılbaşların dini təcrübələri başqa şiələrdən çox da fərqlənmirdi. Bununla belə, onların özlərinə məxsus xüsusi özəllikləri də olmuşdur. Məsələn, qızılbaşlar Məhərrəm ayında oruc tutardırlar, o ay ərzində ət yeməzdirlər. Qış aylarının birində, onlar üç günlük oruc tuturdular. Hər bir qızılbaş şeyxinin göstərişlərinə sözsüz tabe olmalı, təriqətin sirrini qoruyub saxlamalı idi. Onların inanclarında ən yüksək yeri Əli ibn Əbu Talib tuturdu. O, Allah və Məhəmmədlə birlikdə zikr edilirdi. İnanclarını sübuta yetirmək üçün Səfəvi ideoloqları Quran ayələri və hədisləri başqa məzhəblər kimi özlərinə uyğun formada təfsir edirdilər.