Tipologiya

Linqvistik tipologiya və ya dillərin morfoloji təsnifatı — alman əsilli ədəbiyyat tarixçisi, tərcüməçi, yazıçı və filosof Avqust Vilhelm Şleqel-Humbolt tərəfindən işlənib hazırlanmış morfoloji dil təsnifatı daha geniş yayılmışdır. Bu təsnifat dünya dillərini dörd tipə bölür: Köklü və yaxud təcrid olunan dillər; Aqlyutinativ (iltisaqi) dillər; Flektiv dillər; İnkorpor edilənlər. Birinci tipin xüsusiyyəti ondadır ki, sözlər morfoloji cəhətcə dəyişməz vəziyyətdə olur. Sözlərdə qramatik məna verən affikslər yoxdur. Cümlədə sözlər bir-birindən təcrid olunmuş vəziyyətdə yerləşir. Burada sözlər arasında əlaqə sintaksis olaraq, yəni sözlərin ardıcıllığı köməkçi sözlər, ritm və intonasiya vasitəsilə müəyyən olunur. Məs. qədim çin, yapon və koreya dilləri təcrid dillərdir. Məs. çin dilində sözlər cümlədəki yerlərindən asılı olaraq müxtəlif məna daşıyır.

Dövlətin tipologiyası — dövlətlərə xas olan ümumi mənşə, inkişaf və fəaliyyət qanunlarını əks etdirən ümumi xüsusiyyətlərinə görə müəyyən növlərə (qruplara) görə dövlətlərin xüsusi elmi təsnifatıdır. Vəziyyətlərin əlamətlərinin, xüsusiyyətlərinin, mahiyyətinin daha dərindən tanınmasını təşviq edir, onların inkişaf nümunələrini, struktur dəyişikliklərini izləməyə, həmçinin gələcəkdə mövcud olacağını proqnozlaşdırmağa imkan verir. İctimai-siyasi inkişafa formalaşan yanaşma, bütün dövlətlərin bəzilərinin daha sürətli, digərlərinin daha yavaş inkişaf etməsinin müəyyən bir ssenariyə uyğun olaraq inkişaf etdiyini və gec-tez hamısının eyni ictimai-siyasi quruluş formasına gəlməsi lazım olduğunu irəli sürür. Ən məşhur universalist nəzəriyyələrdən biri, Karl Marksın irəli sürdüyü formalaşma nəzəriyyəsidir ki, burada iqtisadi münasibətlər əsas təsnifat meyarıdır və qalan hər şeyə üst quruluş deyilir. Eyni zamanda, sənaye münasibətləri növü dövlət tipini təşkil edir. Tarixi dövlət tipi — müəyyən bir sosial-iqtisadi formasiyanın vəziyyətidir. Bir sıra ortaq xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur: iqtisadi və sinif əsasının birliyi, mahiyyəti, sosial məqsədi, dövlətin təşkili və fəaliyyətinin ümumi prinsipləri. Formasiya yanaşması aşağıdakı cəmiyyət növlərini müəyyən edir: İbtidai-icma cəmiyyəti — istehsal vasitələrinə xüsusi mülkiyyətin olmaması səbəbindən siniflər yoxdur; Quldarlıq dövləti — istismarçılar, qul sahibləri və istismar olunan qullar var. Quldarlıq dövləti, kölə sahiblərinin mülkiyyətini qorumaq, möhkəmləndirmək və inkişaf etdirmək məqsədilə yaradıldı, onların sinif idarəçiliyinin aləti, diktaturasının aləti olaraq; Feodal dövləti — istismarçı rolunda torpaq sahibi olan feodal, asılı kəndlilər isə istismar olunan təbəqədir; Burjua dövləti — istismarçı sinfi burjuaziya, istismar olunan sinif isə proletariatdır; İnkişafın son beşinci mərhələsində Marks kommunist cəmiyyəti — mülkiyyətin ictimailəşməsi yolu ilə bərabərsizliyin aradan qaldırılacağı bir sosial ədalət cəmiyyətinin yaradılacağı bir sistem hesab etdi. Sivilizasiya yanaşması, universalizmdən fərqli olaraq, dövlətlərin fərqli yollarla inkişaf etdiyinə inanır və ortaq bir inkişaf yolu tutmur.