Dövlətin tipologiyası

Dövlətin tipologiyası — dövlətlərə xas olan ümumi mənşə, inkişaf və fəaliyyət qanunlarını əks etdirən ümumi xüsusiyyətlərinə görə müəyyən növlərə (qruplara) görə dövlətlərin xüsusi elmi təsnifatıdır. Vəziyyətlərin əlamətlərinin, xüsusiyyətlərinin, mahiyyətinin daha dərindən tanınmasını təşviq edir, onların inkişaf nümunələrini, struktur dəyişikliklərini izləməyə, həmçinin gələcəkdə mövcud olacağını proqnozlaşdırmağa imkan verir.

İctimai-siyasi inkişafa formalaşan yanaşma, bütün dövlətlərin bəzilərinin daha sürətli, digərlərinin daha yavaş inkişaf etməsinin müəyyən bir ssenariyə uyğun olaraq inkişaf etdiyini və gec-tez hamısının eyni ictimai-siyasi quruluş formasına gəlməsi lazım olduğunu irəli sürür. Ən məşhur universalist nəzəriyyələrdən biri, Karl Marksın irəli sürdüyü formalaşma nəzəriyyəsidir ki, burada iqtisadi münasibətlər əsas təsnifat meyarıdır və qalan hər şeyə üst quruluş deyilir. Eyni zamanda, sənaye münasibətləri növü dövlət tipini təşkil edir.

Tarixi dövlət tipi — müəyyən bir sosial-iqtisadi formasiyanın vəziyyətidir. Bir sıra ortaq xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur: iqtisadi və sinif əsasının birliyi, mahiyyəti, sosial məqsədi, dövlətin təşkili və fəaliyyətinin ümumi prinsipləri. Formasiya yanaşması aşağıdakı cəmiyyət növlərini müəyyən edir:

• İbtidai-icma cəmiyyəti — istehsal vasitələrinə xüsusi mülkiyyətin olmaması səbəbindən siniflər yoxdur;
• Quldarlıq dövləti — istismarçılar, qul sahibləri və istismar olunan qullar var. Quldarlıq dövləti, kölə sahiblərinin mülkiyyətini qorumaq, möhkəmləndirmək və inkişaf etdirmək məqsədilə yaradıldı, onların sinif idarəçiliyinin aləti, diktaturasının aləti olaraq;
• Feodal dövləti — istismarçı rolunda torpaq sahibi olan feodal, asılı kəndlilər isə istismar olunan təbəqədir;
• Burjua dövləti — istismarçı sinfi burjuaziya, istismar olunan sinif isə proletariatdır;
• İnkişafın son beşinci mərhələsində Marks kommunist cəmiyyəti — mülkiyyətin ictimailəşməsi yolu ilə bərabərsizliyin aradan qaldırılacağı bir sosial ədalət cəmiyyətinin yaradılacağı bir sistem hesab etdi.

Sivilizasiya yanaşması, universalizmdən fərqli olaraq, dövlətlərin fərqli yollarla inkişaf etdiyinə inanır və ortaq bir inkişaf yolu tutmur. Sivilizasiya yanaşmasında əsas meyar mədəni amildir (din, dünyagörüşü, dünyagörüşü, tarixi inkişaf, əhatə edən mənzərənin xüsusiyyətləri, adətlərin orijinallığı və s.). Arnold Toynbi sivilizasiyaya aşağıdakı tərifi verdi:

Sivilizasiya — ümumi dini, psixoloji, mədəni, coğrafi və digər xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunan nisbətən qapalı və yerli bir cəmiyyət vəziyyətidir.

Sivilizasiya, cəmiyyətin həyatının sosial-iqtisadi şərtlərini, etnik, dini əsaslarını, insan və təbiətin uyğunlaşma dərəcəsini, həmçinin iqtisadi, siyasi, sosial və mənəvi azadlıq səviyyəsini özündə birləşdirən bir sosial-mədəni fərd sistemidir.

Əvvəlcə Toynbi 100-ə qədər müstəqil sivilizasiya təsbit etdi, lakin sonra onların sayını iyirmiyə endirdi. Sivilizasiyalar öz inkişafında bir neçə mərhələdən keçir:

• Birincisi — hər biri dövlət (qədim Misir, Şumer, Hindistan, Egey və s.) Daxil olmaqla bir-biri ilə əlaqəli özünəməxsus sosial institutlara malik olan yerli sivilizasiyalardır;
• İkincisi — müvafiq dövlət növləri olan xüsusi sivilizasiyalar (Hindistan, Çin, Qərbi Avropa, Şərqi Avropa, İslam və s.).
• Üçüncü mərhələ — hal-hazırda yalnız formalaşan və ənənəvi və müasir ictimai-siyasi quruluşların bir arada olması ilə xarakterizə olunan dövlətçiliyi ilə müasir sivilizasiyadır.

• Алексеев С. С. Теория государства и права. Учебник для юридических вузов и факультетов
• Теория государства и права — Алексеев С. С.
• Теория права и государства. — Ильин И. А., Москва, 2003
• Учебное пособие по теории государства и права — Диаконов В. В.
• Государство и исторический процесс. В 3 книгах — Гринин Л. Е.
• Данилевский, Николай Яковлевич, Россия и Европа на сайте «Руниверс»

• Алексеев С. С. Теория государства и права. Учебник для юридических вузов и факультетов Учебник. — 453 с.
• Арановский К. В. Государственное право зарубежных стран / Учебное пособие — М.: ФОРУМ, 1999—488 с.
• Гайворонская Я. В., Самусенко Т. М. Теория государства и права. Издательство ДВГУ 2000.
• Гринин Л. Е. Генезис государства как составная часть процесса перехода от первобытности к цивилизации (общий контекст социальной эволюции при образовании раннего государства). (Книга печаталась в журнале «Философия и общество» с 2001 по 2006 г.)
• Гринин Л. Е. О стадиях эволюции государства. Проблемы теории./ История и современность, 2006, № 1: 3-45.
• Морозова Л. А. Теория государства и права. Учебник. 2002. — 414 с.