İndoktrinasiya

İndoktrinasiya (aşılama) — uzun müddət bir təlimin, münasibət və ya metodun aşılanması hərəkatı və ya prosesi. Cəmiyyətin inkişafı ilə bu termin aşağılayıcı məna qazanmışdır. Bu anlayışdan xüsusən ağıl əvəzinə imana və ya təslimiyyətə üstünlük verildikdə və öyrənməyi, bilikləri qadağan edən və ya sadəcə başqa perspektivlərin olduğunu qəbul etməyən bir təlimi, doktrinanı təsvir etmək üçün istifadə edilir. Bu təlim adətən kənar insanlar tərəfindən yalan və ya təhlükəli hesab edilir.

İndoktrinasiyaya məruz qalan insan öz tənqidi düşüncə qabiliyyətini itirə bilir.

Kultlar və həmçinin siyasət iki vacib aşılama mərkəzi hesab olunur.^[1] ABŞ və Rusiyada hərbi tədrisin hazırlıq dövrü də bəzən "indoktrinasiya" adlandırılır.^[2][3]

İndoktrinasiyanın tərifi onunla əlaqəlindiriən doktrinadan asılı olaraq dəyişir. İdeal təlim məsuliyyətli, düşünən, hər bir halda faktlara hörmət edən və başqalarını dinləyə bilən insanlar formalaşdırır. Olivier Rebula görə bu məqsəddən üz döndərən istənilən təlim "əks-təlim" dir. O əlavə edir ki, hər bir müəllim ya təbliğata dəstək verərək ya da onun əksinə fikir bildirərək öz tələbələrinə təsir edir.^[4] İndoktrinasiya isə dərin önyarğılar üzərindən təlimi təhrif edir.

Əks qütblərdə məzhəbi indoktrinasiya bir fərdin önyarğılarını digərləri ilə (quru ideologiyası) əvəz edir. Bunun üçün psixoloji zorakılıq və ya konformist təlqin adlanan, hiss olunmaz şəkildə təsirin artırılması üsullardan istifadə edilir.^[4]

Filosof Robin Barrouya görə:

Aşılama, rasional olmayan vasitələrdən istifadə edərək bəzi sübuta yetirilməyən iddiaların doğruluğuna inandırmaqdır və bu, təlimin ünvanlandığı şəxslərin bu təlimə qeyd-şərtsiz qoşulması məqsədi ilə edilir.

İndoktrinasiya qorxu, ümid, təqsir, sosial-emosional təlim və s. kimi müxtəlif psixoloji təzyiq vasitələrindən istifadə edərək bir fərdin tənqidi düşünmə qabiliyyətini kənarlaşdırmağa, onun düşüncələrini və hətta şəxsiyyətini dəyişdirməyə çalışır. Ümumiyyətlə, aşılama zehni manipulyasiya formasıdır.

Nasist Almaniyası dövründə gənclərin indoktrinasiyası geniş miqyasda həyata keçirilirdi. Gənc uşaqlar Hitlerə inanmağı və fədakarlıq anlayışına əsaslanaraq cəmiyyətin maraqlarını fərdin maraqlarından üstün tutmağı öyrənirdilər. Hitler gəncləri fiziki və hərbi hazırlıq keçirdilər. İkinci Dünya Müharibəsinin sonunda cəbhəyə göndərilən gənc fanatiklər müttəfiqləri öz məntiqsiz və sadəlöv hərəkətləri ilə təəccübləndirmişdi. Onilliklər sonrakı müşahidələrə görə 1930-cu illərdə Almaniyada doğulmuş insanlar digər yaş qruplarına nisbətən iki dəfə çox antisemitizm nümayiş etdirirdilər. Nasist indoktrinasiyasının uzunmüddətli təsirləri olduğu müşahidə edilir.

Məzhəb aşılaması həssas insanlara daha asan təsir etsə də, hər kəs hədəf ola bilər. Qurban seçilmiş fərdə mehriban və xoş şəkildə yaxınlaşılır və tədricən onun sosial mühiti ilə əlaqələri kəsilir.

2015-ci ildə Europolun cihadçı indoktrinasiyası ilə bağlı araşdırmasına görə, profillərin əksəriyyəti gənc, çox vaxt orta və ya yuxarı sosial təbəqədən olan, daha çox kövrək, həssas və ya depressiv epizodları olan, özlərini mədəniyyətdə və ya milli icmada tapa bilməyən fərdlərlərdir. Onların 80%-i ateist, yalnız 20%-i isə dindar ailədən çıxıb. Dounia Bouzar qeyd edir ki, bu ailələrin dindarlıq dərəcəsi çox vaxt zəif olur. Özünü tək və cəmiyyət tərəfindən yanlış anlaşılmış hiss edən gənclərə incikliklərinin izahı təklif edilir. 98%-i internetdə olan məzhəb nitqləri qurbanları da bu vasitə ilə tapır və onların tədricən özlərini dünyadan, o cümlədən öz ailələrindən təcrid etmələrinə gətirir və sonra sui-istifadələrə sövq edir.

Qadınlara aşılanan cihad indoktrinası humanitar fəaliyyətlə məşğul olan, sosial işçi, tibb bacısı və ya həkim kimi insana yardım edən peşəli və həddindən artıq həssas, altruist və fədakar olanları hədəf alır.^{[mənbə göstərin]}

Edward G. Rozycki'nin fikrincə, indoktrinasiyanı qiymətləndirməyin başqa bir yolu mühüm seçim zamanı özünü və ya başqa birini sorğulamaq olardı: "Mən belə etməli olduğumu hiss etdiyim üçünmü, yoxsa mənə bu əmr edildiyi üçün belə davranacağam?". Bununla belə, o, dünyəvi və dini məsələlərdə aşılamanın bərabər olduğunu bəyan edir. Elmin indoktrinasiyanın azad olmadığını nümayiş etdirmək üçün o, riyaziyyatın tədrisindən nümunə götürür və təris zamanı yaradıcılığa imkan verməyə çağırır.^[5]

Amerikalı ziyalı Noam Çomski indoktrinasiyadan danışarkən onun mexanizmlərini və tətbilərini anlamağın təcili gərək olduğunu deyir. O, indoktrinasiyanı totalitar cəmiyyətlərdə aşkar etməyin asan olduğunu, lakin bizim də məruz qaldığımız və hetta çox vaxt özümüzdən asılı olmayaraq xidmət etdiyimiz daha az aşkar görünən təbliğatlar sistemi olduğunu deyir. "

Aşılamanın mexanizmləri xüsusilə sosial psixologiya sahəsində araşdırılmışdır.

Fransadakı Sekulyarizm Rəsədxanası qarşısına hədəf olaraq sosial birliyi gücləndirmək və məktəblərdə dinləri və mədəniyyətləri öyrətməyi qoymuşdur.

• Milgram eksperimenti
• Doktrina