Noam Çomski

Avraam Noam Çomski (ing. Abraham Noam Chomsky; 7 dekabr 1928[1][2][…], İst Ouk Leyn[d], Pensilvaniya[9] və ya Filadelfiya, Pensilvaniya[10]) — ABŞ linqvisti [a], filosofu,[13][14] tarixçisi [b] və politoloqu. Çomski "müasir dilçiliyin atası"[15][16][17] kimi qəbul edilir və analitik fəlsəfənin ən böyük nümayəndələrindən hesab edilir.[13] Yəhudi əsilli Rusiya köçkünü Uilyam Çomskinin oğludur. Çomski Massaçusets Texnologiya İnstitutunda dilçilik üzrə professordur. Öz adıyla adlandırdığı "Çomski iyerarxiyası"nın yaradıcısıdır.

Noam Çomski
ing. Noam Chomsky
Doğum adı Avram Noam Chomsky
Doğum tarixi 7 dekabr 1928(1928-12-07)[1][2][…] (95 yaş)
Doğum yeri
Atası Uilyam Çomski[d][10]
Elm sahələri dilçilik, dil fəlsəfəsi, psixologiya, Generativ linqvistika, koqnitiv elm, Təfəkkür fəlsəfəsi, etika, siyasət
Elmi dərəcəsi
İş yeri
Təhsili
Üzvlüyü
Mükafatları Franklin İnstitutunun mükafatı
İmza
chomsky.info
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İdeoloji cəhətdən anarxizm və azad sosializm tərəfdarıdır, Çomski müasir kapitalizmin[18] və ABŞ-nin xarici siyasətinin alovlu tənqidçisi kimi tanınır.[19]

Çomski Filadelfiyada fəhlə sinfindən olan Aşkenazi ailəsində anadan olmuşdur. Erkən yaşlarından Nyu-Yorkdakı alternativ kitab dükanlarından anarxizmlə maraqlanmışdır. Pensilvaniya Universitetində təhsil almış, Harvard Araşdırmaçılar Cəmiyyətindəki bakalavr üstü araşdırması zamanı inkişaf etdirdiyi transformasianal qrammatika nəzəriyyəsi barədə 1955-ci ildə doktorantura işini müdafiə etmişdir. Elə həmin ildə də MİT-də dərs deməyə başlamışdır. 1957-ci ildə "Sintaktik strukturlar" adlı elmi əsəri ilə dilçilik sahəsində önəmli fiqur halına gəlmişdır. Onun bu əsəri dilçilik elminin yenidən modelləndirilməsində mühüm rol oynamışdır. 1958-ci ildən 1959-cu ilə qədər Qabaqcıl Elm İnistitutunun Milli Elm Fondunun araşdırmaçısı kimi çalışmışdır. O, generativ qrammatika nəzəriyyəsinin, universal qrammatika nəzəriyyəsinin, Çomski iyerarxiyasının və minimalist proqramın yaradıcısı və ya yaradıcılarından biridir. Çomski biheviorizmin təsir dairəsinin azaldılmasında mühüm rol oynamış və B.F. Skinnerin ən böyük tənqidçilərindən olmuşdur.

ABŞ-nin Vyetnam müharibəsindəki siyasətinin açıq tənqidçisi olan Çomski bu müharibəni Amerika imperializmi aktı kimi qəbul edirdi. O, 1967-ci ildə özünün müharibə əleyhdarlığı barədə düşüncələrini izah etmək üçün yazdığı "İntelektualların məsuliyyəti" adlı essesi ilə xalqın diqqətini özünə çəkə bilmişdi.

"Yeni sol" təşkilatı ilə birgə çalışan Çomski dəfələrlə öz aktivist fəaliyyətinə görə həbs edilmiş və ABŞ prezidenti Riçard Niksonun düşmənlərinin siyahısında yer almışdır. Dilçilik sahəsindəki araşdırmalarını onillərlə davam etdirən Çomski, həmçinin, dilçilik "müharibələrinə" səbəb olmuşdur. Edvard S. Herman ilə birlikdə yazdığı "İstehsal razılığı: kütləvi informasiya vasitələrinin siyasi iqtisadiyyatı" kitabında mətbuatı tənqid etmiş və İndoneziyanın Şərqi Timoru işğal etdiyini bildirmişdir. Onun Holokostun inkarı daxil, ifadə azadlığını müdafiı etməsi 1980-ci illərin " Forisson işi"ndə böyük mübahisələrə səbəb olmuşdur.

MİT-dən təqaüdə ayrıldıqdan sonra siyasi fəaliyyətini yenidən davam etdirdi. 2003-cü ildə ABŞ-nin İraqı işğal etməsinə qarşı çıxmış və "İşğal hərəkatı"nı dəstəkləmişdir. 2017-ci ildən Arizona Universitetində dərs deməyə başlamışdır. O, sağ olan və ən çox istinad edilən elm adamlarından biridir. Akademik sahədə bir çox cərəyanlar formalaşdırmışdır. İnsan haqda elmlərin, dilçilik və şüur sahəsində bir çox araşdırmaların və nəzəriyyələrin müəllifidir. Hələ də davam edən akademik fəaliyyəti ilə yanaşı, Çomski ABŞ xarici siyasətinin, neoliberalizmin, müasir dövlət kapitalizminin, Ərəb-İsrail münaqişəsinin və xəbər mətbuatının əsas axınının tənqidçisidir. Onun ideyaaları antikapitalist və antiimperialist hərəkatlara yüksək dərəcədə təsir göstərmişdir, lakin bəzi tənqidçiləri onu antiamerikanizmdə ittiham edir.

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Uşaqlığı: 1928–1945

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Avraam Noam Çomski 1928-ci ilin 7 dekabrında Filadelfiyanın İst Ouk Leyn bölgəsində anadan olmuşdur.[20].[21].[22] Onun valideynləri olan Zeev "Uilyam" Çomski və Elzie Simonofski Aşkenazi yəhudiləri idilər.[23][24] Uilyam 1913-cü ildə yaşadığı Rusiyadan hərbi mükəlləfiyyətə görə Baltimora qaçmış və burada tikiş sexində işləməyə başlamışdır. Universitetə qəbul olmamışdan əvvəl İvrit dili tədris edilən məktəbdə təhsil almışdır. Filadelfiyaya gəldikdən sonra Uilyam "İsrail ümidinin müqəddəs icması"nın dini məktəbinin rəhbəri olmuş və sonradan Qratz Kollecinin Filadelfiyadakı şöbəsinə qoşulmuşdur.[21] O, təhsilə böyük önəm verir və "təhsilli insanların yaxşı inteqrasiya etmiş, öz düşüncələrində azad və sərbəst, dünyanı dəyişdirmək və inkişaf etdirmək barədə düşünən, həyatı hamı üçün daha mənalı etməyə çalışan insanlar kimi" təsvir edirdi.[25] Elzie Belarusiyada anadan olmuş aktivist idi. Müəllimliklə məşğul olan Elzie, Uilyamla işlədiyi məktəbdə tanış olmuşdu.

Noam Çomskilərin ilk övladı idi. Onun kiçik qardaşı David Eli Çomski Noamdan 5 il sonra, 1934-cü ildə dünyaya gəlmişdir.[26][27][24] Qardaşlar bir-biriləri ilə çox yaxın idilər, lakin David daha üzüyola olsa da, Noam daha inadkar xasiyyətə sahib idi.[28] Hər iki qardaş qatı yəhudi tərbiyəsi almış, onlara erkən yaşlardan Sionizmin siyasi nəzəriyyələri və İvrit dili öyrədilmişdir. Ailə sol sionizmin tanınmış yazarlarından olan Ahad Haamdan təsirlənmişdi.[27][24] Çomski qardaşları hələ uşaq olarkən ətraflarında yaşayan irland və alman mənşəli şəxslər tərəfindən antisemit davranışlarla qarşılaşmışdılar.[29]

Çomski Deveyit Ouk Leyn məktəbində və Filadelfiya Orta Təhsil Mərkəzində təhsil almış və burada özünü akademik baxımdan çox yüksək göstərə bilmişdir.[20][30][31][22] Burada təhsil alarkən müxtəlif klublarda və cəmiyyətlərlə fəaliyyət göstərsə də, məktəb iyerarxiyasından və tədris metodları baxımından çətinliklərlə qarşılaşmışdır.[32][33][34][35] O, həmçinin yəhudi tədris müəssisəsi olan Qratz Kollecində də təhsil almışdır. Onun atası burada müəllim kimi çalışmışdır.[30][36] Çomski öz valideynlərini mərkəz-sol düşüncəli "normal Ruzvelt demokratları" kimi təsvir etsə də, digər yaxın qohumları ona sosializm və ifrat sol siyasətini aşılamışdılar.[37][24] O, Nyu-York şəhər qəzetininin yazılarının müzakirələrində yəhudi solçusu olan dayısının təsirinə məruz qalmışdı.[31][38][34] Yaxınlarının bildirdiklərinə görə, Çomski şəhərdəki dayısını ziyarət edərkən kitab dükanlarındakı sol və anarxist mövzulu elmi ədəbiyyatları böyük maraqla oxuyurmuş.[38] O, ilk məqaləsini 10 yaşında İspaniya Vətəndaş müharibəsi zamanı Barselona şəhərinin dağıdılmasından təsirlənərək yazmışdı.[22][39][30][40] 12–13 yaşlarından isə özünü anarxist kimi qələbə vermişdir.[30][40] "Uğurlu qəza" nəticəsində anarxist olduğunu bildirən Çomski, bu fikrə gəlməsində Stalinizmin və Marksist-Leninist sistemin digər formalarının tənqidini xüsusi vurğulamışdır.[41]

1945-ci ildə, hələ 16 yaşı olarkən Pensilvaniya Universitetində ümumi təhsil proqramı əsasında təhsil almağa başlamışdır. Burada o, fəlsəfə, məntiq və dilçilik sahələri üzrə araşdırmalar etmiş, ərəbcəni ilkin səviyyədə öyrənməyə başlamışdır.[42].[43]

Universitet: 1945–1955

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çomski Karol Şatzla 1949-cu ildə evlənmişdir.

1945-ci ildə 16 yaşı olarkən Pensilvaniya Universitetində ümumi proqramla təhsil almağa başlamışdır. Burada məntiqlə, fəlsəfəylə, dilçiliklə və ibtidai səviyyədə ərəb dili ilə məşğul olmuşdur.[44][45] Bakalavr təhsili alarkən öz xərclərini evdə İvrit dili tədris edərək qarşılamışdır.[44] Universitetdəki xoşagəlməz hadisələrdən sonra, təhsili saxlayaraq Fələstin mandatlığındakı kibbutzlardan birinə köçmək istəyirdi, lakin Rusiyada anadan olmuş Zelliq Harris adlı dilçi ilə tanış olduqdan sonra fikrini dəyişdi.[46] Çomski onunla ilk dəfə 1947-ci ildə siyasi müstəvidə tanış olmuş və Harris Çomskidə dilçilik nəzəriyyəsinə maraq oyatmış və onu bu sahədə araşdırmalar aparmağa vadar edə bilmişdi.[47][48] Çomskinin bakalavr müdafiə mövzusu "Müasir İvrit dilinin morfofonemikası" olmuşdur.[49][50] O, bu mövzu üzərində çalışarkən Harrisin metodundan istifadə etmişdir. Pensilvaniya Universitetində magistr təhsili alarkən yenidən bu mövzunu araşdıran Çomski 1951-ci ildə bu araşdırmasını çap etdirmişdir.[51][50] Universitetdə olarkən filosof Nelson Qudmanın rəhbərliyi altında fəlsəfəyə olan marağını davam etdirmişdir. 1951-ci ildən 1955-ci ilə qədər Harvard Universitetinin Araşdırmaçılar Cəmiyyətinin üzvü olmuşdur. Burada öz doktorantura mövzusu barədə araşdırmalar etmişdir.[52][53][54] Qudman tərəfindən həvəsləndirildikdən sonra, filosof Uillard van Orman Kuaynin də Harvard Universitetində olduğunu nəzərə alaraq, bura təhsil almaq üçün müraciət etmişdir.[51]

Həm Kuaynin, həm də Oksford Universitetindən dəvət edilmiş filosof C. L. Austin bu illərdə Çomskiyə güclü təsir etmişdir.[55] 1952-ci ildə Çomski özünün ilk akademik yazısını nəşr etdirmişdir. "Sintaktik analizin sistemləri" adlanan məqalə dilçilik jurnalında nəşr olunmasa da, Simvolik Məntiq jurnalında nəşr edilmişdir.[56] Dilçilikdəki biheviorizm cərəyanını şiddətlə tənqid edən Çomski 1954-cü ildən Çikaqo və Yel Universitetində mühazirələr oxumağa başlamışdır.[57] Bu 4 il ərzində o, Pensilvaniya Universitetində tələbə kimi qeydiyyatda deyildi, lakin 1955-ci ildə öz transformasianal qrammatika barədə fikirlərini tezis formasında təqdim etdi və buna görə fəlsəfə doktoru adını qazandı. Bu tezisini 1975-ci ildə "Dilçilik nəzəriyyəsinin məntiqi strukturu" kitabının bir hissəsi kimi nəşr etdirənə qədər mikrofilm mütəxəsislərinə gizli formada təqdim etmişdi.[58][59][60] Harvard Universitetinin professoru Corc Miller Çomskinin bu tezisindən çox təsirlənmiş və onunla riyazi dilçilik sahəsində bir çox iş görmüşdür.[61] Doktorluq dərəcəsi qazanması onu 1955-ci ildə başlamalı olan hərbi mükəlləfiyyətdən azad etmişdir.[59]

1947-ci ildə uşaqlıqdan bəri tanıdığı Karol Doris Şatzla romantik münasibətə başlayan Çomski onunla 1949-cu ildə evlənmişdir.[48][62] Ardıyca Harvard Universitetində araşdırmaçı olduqdan sonra cütlük Bostona köçmüş və orada 1965-ci ilə qədər qalmışdır. 1965-ci ildə isə Leksinqton ətrafı bölgəyə köçmüşdürlər.[52] 1953-cü ildə cütlük Harvard Universitetinin Avropaya səyahət qrantını qazanmış və Birləşmiş Krallıqdan başlayaraq Fransa və İsveçrədən keçərək İtaliyaya səyahət etmişdi.[63] Bu səyahət əsnasında Çomski 6 həftə İsraildə Haşomer Hatzair Hazor kibbutzunda qaldı. Səyahətin xoş keçməsinə baxmayaraq, Çomski İsraildəki yəhudi millətçiliyindən, antiərəb irqçilikdən və kibbutzların stalisnt sola meyilli olmalarından dəhşətə qapılmışdı.[64][65]

Nyu-Yorka ziyarətləri zamanı tez-tez İdiş dilli anarxist qəzeti olan Fraye Arbeter Ştaym qəzetinin redaksiyasına gedən Çomski bu dövrdə onda anarxizmlə klassik liberalizm arasında əlaqə barədə maraq oyadan Rudolf Rokerə heyran olmuşdur.[66][39]

Çomski həmçinin, digər siyasi filosofların əsərlərini oxuyurdu. Bunlara misal olaraq anarxistlərdən Mixail Bakunini, Dieqo Abad de Santillanı, demokratik-sosialistlərdən Bertran Rassel, Corc Oruell, marksistlərdən Roza Lüksemburqu, Karl Liebnexti, Karl Korşu göstərmək olar.[67] Bütün bu oxuduqlarından o qənaətə gəlmişdi ki, ən optimal cəmiyyət anarxo-sindikalist cəmiyyətdir. O, anarxo-sindikalist cəmiyyəti İspaniya Vətəndaş müharibəsi zamanı yaradılan və Oruellin "Kataloniyaya məhəbbətlə" əsərində bəhs edilən cəmiyyətlər kimi təsəvvür edirdi.[68] O, anarxizmə olan marağını daha da artıran solçu "Siyasət" qəzetini və rəhbəri Paul Mittikin ortodoksluğunu rədd etməsinə baxmayaraq, kommunist qəzeti olan "Yaşayan Marksizm" qəzetini də oxuyurdu.[69][70] O, ABŞ Leninist Liqası ilə yaxından maraqlanırdı. Qeyd edək ki, antistalinçi ABŞ Leninist Liqası II Dünya müharibəsinin qərb ölkələri və SSRİ-nin dövlət kapitalistləri tərəfindən Avropa proletariyasını məhv etmək üçün başladıldığını iddia edirdi.[71]

Kareyerasının ilkin dövrü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çomski Massaçusets Texnologiya İnstitutunda iki dilçi alimlə dostlaşmışdı — Roman Yakobson və Morris Hall. Roman Yakobsan da Çomski kimi Rusiya əsilli yəhudi idi və 1955-ci ildə onu özünə professor köməkçisi götürmüşdü. Çomski MTİ-də vaxtının yarısını mexaniki tərcümə layihəsi üzərində, digər yarısını isə dilçilik və fəlsəfə barədə mühazirələr deyərək keçirirdi.[72][73][74] O, MTİ-ni "heç bir sərt yoxlamalar olmadan eksperimentlərə açıq və azad olan və mənim kimi özünəməxsus maraq dairələri və işləri olan şəxslər üçün məkəmməl bir yer" deyə təsvir etmişdi.[75] 1957-ci ildə MTİ-də dosent vəzifəsinə yüksəldi. Həmçinin 1957–1958-ci illərdə Kolumbiya Universitetində dəvət olunmuş professor kimi də çalışmışdır.[76][77] Elə həmin ildə də Aviva adını verdiyi ilk qızı dünyaya gəlmişdir.[77][78] O, həmçinin dilçiliklə bağlı ilk kitabını da o ildə nəşr etdirmişdir. "Sintaktik strukturlar" adlanan kitabında o, hakim Harris-Blumfild trendinə qarşı sərt formada qarşı çışmışdı.[79][80][81] Çomskinin düşüncələrinə cavablar diqqət etməzlikdən düşmənliyə qədər uzanırdı. Onun bu işi bu sahədə fikir ayrılıqlarına və açıq formada intizamsızlığa səbəb oldu.[82] Sonradan dilçi Con Lyons bildirmişdi ki, "Sintaktik strukturlar" dilçilik elmində inqilab etmişdir. Çomski 1958-ci ildən 1959-cu ilə qədər Milli Elm Fondunun Nyu Cersidə yerləşən Qabaqcıl Təhsil İnistitutunda araşdırmaçı kimi çalışmışdır.[83][84]

1958-ci ildə B. F. Skinnerin 1957-ci ildə nəşr etdirdiyi "Şifahi nitq" kitabı barədə tənqidi yazısını nəşr etdirən Çomski, burada Skinnerin dilin öyrədilmiş davranış olması fikrinə qarşı çıxmışdır.[85][86][87][81][88] Onun yazısı iddia edirdi ki, Skinner dilçilikdəki insan yaradıcılığını görməzlikdən gəlir.[89] Bu yazı sayəsində Çomski intelektual çevrələrdə xeyli məşhurluq qazana bildi. 1961-ci ildə isə MTİ-nin Müasir Dillər və Dilçilik departamentinin professoru oldu.[90][91] 1962-ci ildə Massaçusetsdə təşkil edilən IX Dilçilərin Beynəlxalq Konqresinə qatılan Çomski, de-fakto konqresdə amerikan dilçilərinin sözçüsü rolunu oynadı.[92][93]

Çomskinin 1955-ci ildə MTİ-də işə başlayarkən çalışdığı "Böyük Ev"

Çomski 1963–1965-ci illərdə hərbi qurumların sponsorluq etdiyi layihədə çalışmışdır. Bu layihədə həmkarı, sonradan Çomskinin tələbəsi olan Barbara Parti bu barədə demişdi:

" Bu əmr vermək və nəzarət etmək üçün təbii əməliyyat dili yaratmaq üçün idi. Nüvə müharibəsi baş verəcəyi halda, generallar yer altında bəzi komputerlərlə hadisələri idarə etməyə çalışacaqdı. Ehtimal edilirdi ki, generallara proqramı öyrətməkdənsə, kompüterlərə ingilis dilini öyrətmək daha asan olacaqdır. "

Chomsky on il ərzində dilçilik barədə fikirlərini — "Sintaksis nəzəriyyəsinin aspektləri" (1965), "Generativ qrammatika nəzəriyyəsindəki mövzular" (1966) və "Dekartçi dilçilik: rasional düşüncənin tarixində bir fəsil" (1966) — dərc etməyə davam etmişdir.[94] Halle ilə birlikdə "Harper və Rou" nəşriyyatı üçün "Dil barədə elm" seria kitablarını redaktə etmişdir.[95] Akademik sahədə daha da məşhurlaşdıqdan sonra Berkli Kaliforniya Universitetində mühazirələr deməyə başlamışdır.[96][97] Onun burada dediyi mühazirələr 1968-ci ildə toplanaraq kitab kimi nəşr edilmişdir. Akademik sahədə nüfuzunun durmadan boyüməsinə baxmayaraq, Çomski ilə keçmiş kolleqalarının və tələbələrinin — Con Ross, Corc Lakov, Ceyms D. Makkevly və s. — daxil olduğu bir qrup alim arasında "dilçilik müharibələri" deyilən qızğın debatlar başlamışdı. Bu mübahisələr daha sonradan dilçilik mübahisələrindən fəlsəfi mübahisələrə çevrildi.[98]

Antimüharibə fəaliyyəti və müxaliflik: 1967–1975

[redaktə | mənbəni redaktə et]
ABŞ-nin Vyetnamı işğal etdiyini başa düşmək insandan o qədər də geniş istedad tələb etmir. Və əslində, müasir gerçəkliyi dərk etməyə maneə törədən xəyallar və aldatma sistemlərini ayırmaq fövqəladə bacarıq və anlayış tələb edən bir iş deyildir. Normal skeptisizm və demək olar ki, bütün insanların sahib olduğu analitik bacarıqlarını tətbiq etməyə hazır olmaq tələb olunur.

Çomski Vyetnam müharibəsi barədə[99]

Çomski ilk dəfə 1962-ci ildə kilsələrdə və evlərdə təşkil edilən toplantılarda kiçik kütlə qarşısında ABŞ-nin Vyetnama daxil olmasını tənqid etməyə başladı.[100] 1967-ci ildə ABŞ-nin Vyetnamdakı müharibəsini tənqid edən və "İntelektualların məsuliyyəti" adlı yazısını nəşr etdirdi. Bu məqalə və digər tənqidi yazıları ilə Çomski siyasi dissident oldu.[101][96] Onun siyasi motivli yazıları 1969-cu ildə çap edilmişdir. Bu kitab Çomskinin siyasi motivli nəşr edilən ilk kitabıdır. Bu kitabın ardıyca Çomski digər siyasi mövzulu kitablarda yazdığı — "Asiya ilə müharibədə" (1971), "Arxa otaq oğlanları" (1973), "Dövlətin səbəbləri üçün" (1973), "Orta Şərqdə sülh ?" (1975) — kitablar Panteon Kitabları nəşriyyatı tərəfindən çap edilmişdir.[101][102][103] Bu nəşr edilən kitablar Çomskinin Yeni Amerikan Solu ilə assosasiya edilməsinə səbəb oldu.[102][104] Bu dövrlərdə əsas mətbu orqanlar Çomskini gözməzlikdən gəlirdi.[105]

O, həmçinin sol aktivizmə də qoşulmuşdur. Çomski öz vergilərinin yarısını ödəməkdən boyur qaçırmış və hərbi mükəlləfiyyəti rədd edən, Pentaqonun qarşısında antimüharibə nümayişi keçirib həbs edilən tələbələri açıq formada dəstəkləmişdir.[106][104] Bu dövrdə Çomski, RESİST antimüharibə kollektivinin Uilyam Sloan Koffin, Deniz Levertov, Mitçel Qudmən və Duayt Makdonaldla birlikdə həmtəsisçisi olmuşdur.[106][104] 1968-ci il etirazlarının hədəflərini sorğulamasına baxmayaraq, Çomski xeyli sayda aktivist qrupuna kolleqası Luis Kampfla birlikdə mühazirələr vermişdir.[107] MTİ-də siyasi elmlər departamentinin mühafizəkar düşüncəli olmasına baxmayaraq, bakalavr tələbələrinə siyasi elmlərdən dərs demişdir.[108][100]

Tələbə aktivist qrupları MTİ-də silah və fövqəladə vəziyyət araşdırmalarının dayandırılmasını tələb edən zaman Çomski buna müsbət yanaşsa da, araşdırmaların MTİ-nin nəzarəti altında qalmasını və yayındırıcılıq və müdafiə sahələrindən başqa digər sahələri əhatə etməməsini müdafiə edirdi.[109][110][111] 1970-ci illərdə Asiyanın cənub-şərqinə səfər edib, Vyetnamın Hanoy Elm və Texnologiya Universitetində mühazirə oxuyan Çomski, 1973-cü ildə Müharibə Əleyhdarları Liqasının 50-ci ildönümündə də aktiv iştirak etmişdir.[112][113]

Antimüharibə fəaliyyətinə görə Çomski dəfələrlə həbs edilmiş və nəticədə prezident Niksonun siyasi müxalifləri siyahısına düşmüşdü.[114][115] Çomskinin həyat yoldaşı siyasi fəaliyyətinin nə ilə nəticələnə biləcəyindən xəbərdar idi və Çomskinin həbs ediləcəyi halda ailəni dolandırmaq üçün dilçilik sahəsində doktorantura təhsili almağa başlamışdı. Çomskinin akademik sahədəki nüfuzu ona öz inanclarına əsaslanan hərəkatda inzibati iş tutmağa mane olurdu.[116][78]

Dilçilik sahəsindəki işlərini davam etdirərək beynəlxalq səviyyədə nüfuz qazanan Çomski bir çox elm mərkəzinin fəxri doktoru olmuşdu.[96] O, Kolumbiya Universiteti, Stenford Universiteti, Kembric Universiteti kimi yerlərdə ictimaiyyətə açıq mühazirələr oxumuşdu.[117] 1971-ci ildə fransız qitə filosofu Mişel Fuko ilə analitik fəlsəfənin simvolu kimi debata girməsi onu xeyli məşhurlaşdırdı.[118] "Generativ qrammatikada semantika üzrə tədqiqatlar" (1972), "Dil və Ağıl"ın genişlənmiş nəşri (1972), və "Dil haqqında düşüncələr" (1975) adlı kitablarını yazaraq dilçilik mövzusunda araşdırmalarını davam etdirdi.[119][120] Çomski 1974-cü ildə Britaniya Akademiyasının müxbir üzvü oldu.[117]

Edvard Herman və Forisson işi: 1976–1980

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çomskinin 1977-ci ildə çəkilmiş fotosu.

1970-ci illərin sonları və 1980-ci illərdə Çomski dilçilik sahəsindəki əvvəlki araşdırmalarını tənqidçilərinə cavab olaraq və öz qrammatika nəzəriyyəsinə görə daha da genişlətdi.[121] Xüsusilə İsrail hakimiyyəti və onun hərbi əməliyyatları barədə siyasi düşüncələrini dilə gətirməsi tez-tez mübahisə qaynağına çevrilirdi.[122] Çomski 1970-ci illərin əvvəllərində ABŞ-nin Vyetnamdakı hərbi əməliyyatlarının tənqidçisi kimi tanınan Edvard Hermanla çalışmağa başladı.[123] Onlar birlikdə ABŞ-nin Cənubi Asiyadakı hərbi əməliyyatlarını və mətbuatın bunu ört-basdır etməkdəki bacarıqsızlığını tənqid edən "Əksinqilabi şiddət: faktlarda və propaqandalarda qan gölü" kitabını yazdılar. Varner Modular 1973-cü ildə kitabı nəşr etsə də, nəşriyyatın tabe olduğu əsas şirkət kitabın içində yazılanlara görə bütün kitabların məhv edilməsini əmr etdi.[124][125]

Yazdıqlarını nəşr etdirmək barədə çətinliklik çəkən Çomski və Edvard nəhayət aktivistlərə yaxınlığı ilə seçilən Albert's South End Press-lə razılaşdılar.[126] 1979-cu ildə bu nəşriyyatda Çomski və Edvardın birgə yazdıqları kitab İnsan Haqlarının Siyasi İqtisadiyyatı adı ilə iki cilddə çap edildi.[125][127] Kitabda ABŞ mətbuatının Kamboca soyqırımı və İndoneziyanın Şərqi Timoru işğal etməsi zamanı verdiyi reaksiya müqayisə edilirdi. Onlar bildirirdilər ki, İndoneziya ABŞ-nin müttəfiqi olduğu üçün ABŞ mətbuatı bu hadisəni görməzdən gəlir və Kamboca hadisələrini qabardır, çünki Kamboca ABŞ-nin düşmənidir. Çomski ABŞ mətbuatının bunu ört-basdır etməsinə 2 xarakteristika verirdi: BMT-nin Dekolonizasiya Xüsusi Komitəsinın fəaliyyəti və Lissabonda qaçqınlarla görüş.[128] Marksist elm adamı olan Stiven Luks Çomskini bu nəşr etdirdiklərinə görə anarxist ideallara xəyanət etməkdə və Kamboca lideri Pol Potu müdafiə etməkdə ittiham etdi.[129] Bu münaqişənin Çomskinin nüfuzuna ziyan vurmasından sonra o, tənqidçilərinin onun nüfuzuna xələl gətirmək üçün yalan məlumatlar yaydığını elan etdi.[130]

Çomski uzun müddət idi ki Nasizmi və totalitarizmi tənqid edirdi, lakin onun söz azadlığını müdafiə etməsi Holokostu rədd edən fransız tarixçisi Robert Forissonu müadafiə etməsi ilə nəticələndi.[131] Çomskinin xəbəri olmadan onun Forissonun söz azadlığını müdafiə edən nitqi Forisson tərəfindən 1980-ci ildə nəşr edilən kitabında öz söz kimi nəşr edildi.[132] Forissonu müdafiə etməsi Çomskiyə baha başa gəldi. Fransız mətbuatınnı əsas orqanları Çomskini Holokostun inkarçısı kimi qələbə verməyə başladı.[133] Çomskinin mövqeyini tənqid edən sosioloq Verner Kohn sonradan bu barədə "Nifrətdəki tərəfdaşlar: Noam Çomski və Holokost inkarçıları" adlı kitab yazdı. Forisson işi Çomskinin kareyerasına, xüsusilə Fransada böyük zərbə vurdu.[134]

Propaqandanın və beynəlxalq münasibətlərin tənqidi: 1980–2001

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nikaraqua inqilabı zamanı ABŞ Sardinista hökumətinə qarşı olan qüvvələri dəstəkləyirdi. Buna cavab olaraq, Çomski 1985-ci ildə Manaquanı ziyarət edərək işçi təşkilatlarıyla, konflikt nəticəsində qaçqın düşmüş şəxslərlə görüşlər keçirdi və onlara siyasi elmlər və dilçiliklə bağlı ictimai mühazirələr verdi.[135] Bu mühazirələrin çoxu 1987-ci ildə "Güc və ideologiya barədə: Manaqua mühazirələri" adı ilə nəşr edildi.[136] Çomski 1983-cü ildə "Taleyüklü üçbucaq" kitabını şər etdirdi. Bu kitabda o, iddia edirdi ki, ABŞ Ərəb-İsrail münaqişəsindən öz məqsədlərinə çatmaq üçün istifadə edir. 1988-ci ildə Çomski Fələstindəki İsrail işğalının nəticələri ilə tanış olmaq üçün buranı ziyarət etdi.[137]

1988-ci ildə Çomski və Herman "İstehsalat razılığı: Kütləvi mətbuatın siyasi iqtisadiyyatı" adlı kitab yazdılar. Bu kitabda onlar kütləvi mətbuatın propaqanda modellərini izah etməyə çalışırdılar. Onlar iddia edirdilər ki, senzura olmayan ölkələrdə belə xəbərlər 4 mərhələli senzuradan keçir və bu da xəbərlərin nə haqda və nə cür yazılmasına böyük təsir göstərir. Bu kitab əsasında Aleks Kareyin hazırladığı ssenari əsasında 1992-ci ildə film çəkilmişdir.[138] 1989-cu ildə Çomski "Zəruri yanlışlar: demokratik cəmiyyətlərdə düşüncə nəzarəti" kitabını nəşr etdirdi. Bu kitabda o təklif edirdi ki, demokratik düşüncəli və zaman sərf etməyə dəyən demokratiya qurmaq istəyən vətəndaşlar mətbuata və onları nəzartədə saxlamaq istəyən intelektual mədəniyyətə qarşı intelektual özünümüdafiə məsuliyyəti götürməlidir. 1980-ci illərdə Çomskinin tələbələri onun dilçiliklə bağlı nəzəriyyələrini yenidən dəyərləndirən və daha da genişləndirən görkəmli dilçilərə çevrildilər.[139]

1990-cı illərdə Çomski siyasi aktivizmlə əvvəlkindən daha çox məşöul olmağa başladı.[140] O, Şərqi Timorun müstəqillik qazanmasından sonra 1995-ci ildə Avstraliyanı ziyarət edərək Şərqi Timor Yardım Cəmiyyəti və Şərqi Timor Sakinlərinin Milli Şurası məsələlərini müzakirə etdi.[141] Buradakı mühazirələri 1996-cı ildə "Güclər və ehtimallar" adı altında nəşr edildi.[141] Çomskinin bioqrafiyasının müəllifi Volfqanq Sperlix bildirmişdir ki, o, məsələni beynəlxalq səviyyədə işıqlandırmaqla Şərqi Timorun müstəqilliyinə araşdırmaçı jurnalist Con Pilgerdən sonra ən çox yardım edən ikinci şəxsdir.[142] 1999-cu ildə Şərqi Timor İndoneziyadan ayrılaraq müstəqil oldu. Təhlükəsizliyi təmin etmək üçün buraya Avstraliyanın rəhbərlik etdiyi beynəlxalq qüvvələr yerləşdirildi. Çomski bunu Avstraliyanın Timor Boşluğu müqaviləsi əsasında Avstraliyanın Timorun neft və qaz ehtiyatlarını mənimsəməsi cəhdi kimi qiymətləndirərək tənqid edirdi.[143]

İraq müharibəsini tənqidi və MTİ-dən təqaüdə ayrılması: 2001–2017

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çomski 2011-ci ildə "İşğal hərəkatı"nı dəstəkləyən nitqlə çıxış edir.

2001-ci ilin 11 sentyabrındakı terror hücumundan sonra Çomski xeyli sayda müsahibələr verdi. Sonradan bu müsahibələr toplandı və nəşr edildi.[144] Çomski iddia edirdi ki, terrorla müharibə ABŞ xarici siyasəti üçün yeni bir şey deyil və onun tarixi ən azından Reyqanın prezidentliyi dövrünə qədər uzanır.[145]

2001-ci ildə Yeni Dehlidə D. T. Lakdavala Xatirə Mühazirəsində iştirak etmiş və mühazirə vermişdir.[146] 2003-cü ildə Latın Amerikası Sosioloqlar Birliyinin dəvəti ilə Kubaya səfər etmişdir.[147] Çomski 2003-cü ildə "Hegemoniya və ya sağ qalma" əsərində ABŞ-nin əsas xarici siyasət strategiyasını imperializm adlandrmış və İraq müharibəsini, terrorla müharibəni tənqid etmişdi.[148] Həyatının bu dövründə Çomski müntəzəm formada dünyanın müxtəlif yerlərinə səfərlər etmişdir.[147]

Çomski 2002-ci ildə MTİ-dən təqaüdə ayrılsa da, araşdırmalarını davam etdirmiş və tez-tez kampusda emeritus kimi seminarlar vermişdir.[149][150] Həmin ildə Türkiyəyə səfər etmişdir. Beləki, Türkiyədə bir nəfər Çomskinin kitabını nəşr etməkdə ittiham olunurdu. Onun məhkəməsinə qatılan Çomski özünün də müttəhim kimi məhkəməyə çıxarılmasını istəyirdi.[151] Beynəlxalq mətbuat orqanlarının da böyük marağı ilə müşayiət olunan məhkəmə elə ilk gündə müttəhimin təqsiri olmadığını bildirdi.[151] Dünya Sosial Forumunun dəstəkçisi kimi 2002 və 2003-cü ildə Braziliyada və Hindistanda konfranslarda iştirak etmişdir.[152]

Çomski "İşğal hərəkatı"nı dəstəkləmişdir. Hərəkat üzvlərinin düşərgələrində olmuş və hərəkat barədə 2 əsər — "İşğal" (2012) və "İşğal: Sinfi mübarizə, üsyan və həmrəylik barədə düşüncələr" (2013) — 1 ədəd də broşür nəşr etdirmişdir. O, "İşğal hərəkatı"nın böyüməsini Demokratlar partiyasının ağdərili işçi sinfinin maraqlarını qorumaqdan imtina etməsi ilə əlaqələndirirdi.[153] Çomski 2014-cü ilin mart ayında dünyada nüvə silahlarının məhv edilməsini müdafiə edən təşkilat olan Nüvə Dövrü Sülh Fondunun məsləhətçilər şurasına qoşulmuşdur.[154] 2016-cı ildə "Amerikan arzuları üçün rekviem" sənədli filmində 75 dəqiqəlik taç-inlə kapitalizm və iqtisadi bərabərsizlik barədə olan düşüncələrini ümumiləşdirmişdir.[155][156]

Arizona Universiteti dövrü: 2017 — davam edir

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2017-ci ildə Tuksondakı Arizona Universitetində qısa dövrlük siyasət barədə kurslar verməyə başlamışdır.[157] Sonradan yarı iş vaxtını əhatə etməklə dilçilik departamentində professor kimi çalışmağa başlamışdır.[158] Buradakı vəzifəsi ictimai seminarlar vermək və müxtəlif sahələri tədris etməkdir. Onun əməkhaqqısı ictimai ianələr hesabına ödənilir.[159] 2018-ci ildə "Xorvatların, Serblərin, Bosniyalıların və Çernoqoriyalıların Ümumi Dili Bəyannaməsi"ni imzalayanlardan biri olmuşdur.[160][161]

Dilçilik nəzəriyyəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Sırf dilçilik araşdırması olaraq başlayan şeyin siyasi səbəblərə qarışmaq və daha köhnə bir fəlsəfi ənənə ilə eyniləşdirmə yolu ilə insanın ümumi nəzəriyyəsini formalaşdırmaq cəhdinə çevrilməsi az olmamışdır. Bunun kökləri dil nəzəriyyəsində özünü büruzə verir ...Bəşər övladı üçün ümumi olan, lakin yalnız insan irqinə xas olan qavramsal quruluşların kəşfi ötürülə bilinməz insan xüsusiyyətləri barədə düşünməyimizə səbəb olur.

Edvard Markotte Çomskinin dilçilik nəzəriyyəsi barədə[162]

Çomskinin dilçilik nəzəriyyəsinin əsası biolinqivistikadır. Bu nəzəriyyə iddia edir ki, dilin struktur prinsipləri bioloji olaraq insan şüurunda yatır və genetik olaraq ötürülür.[163][164] Çomski iddia edir ki, bütün insanlar sosio-kültürəl müxtəlifliklər nəzərə alınmadan, eyni dilçilik strukturlarını paylaşırlar.[165] Bu mövqeni müdafiə edərkən, o, davranışa (danışmaq və düşünmək də daxil olmaqla) orqanizmlər və onların mühitləri arasındakı qarşılıqlı təsirlərin tamamilə öyrənilmiş məhsulu kimi baxan B. F. Skinnerin radikal davranış psixologiyasını rədd edir. Beləliklə, o, dilin insan növünün bənzərsiz bir təkamül inkişafı olduğunu və digər heyvan növləri tərəfindən istifadə edilən ünsiyyət formalarından fərqləndiyini iddia edir.[166] Çomskinin dil haqqındakı neytivist və internalist düşüncələri fəlsəfi olaraq rasionalizm cərəyanına uyğun gəlir, fəlsəfi məktəb olaraq emprizm cərəyanına uyğun gələn və dil də daxil olmaqla, bütün biliklərin xarici stimuldan meydana çıxdığını iddia edən antineytivist və eksternalist düşüncə ilə əks qütbləri təşkil edir.[162][167]

Universal qrammatika

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1960-cı illərdən etibarən Çomski sintaktik biliklərin ən azı qismən anadangəlmə olduğunu müdafiə edərək, uşaqların yalnız ana dillərinin müəyyən dil xüsusiyyətlərini öyrənməli olduqlarını iddia edir. O, arqumentini insanın dilə yiyələnməsi ilə bağlı müşahidələri ilə əsaslandırır. Qeyd edir ki, uşaqların məruz qaldığı dil stimulu ilə əldə etdikləri zəngin dil bilikləri arasında "nəhəng boşluq" mövcuddur.[168] Məsələn, uşaqlar özlərinin ilk dillərində çox kiçik həcmdə və sərhədli formada sintaktik variantlarının təsirinə məruz qalsalar da, onlar hər hansısa formada bu dildə sonsuz sayda cümlələr, o cümlədən indiyə kimi söylənməmiş cümlələri başa düşmək və çıxarmaq üçün mütəşəkkil və sistematik bir qabiliyyət əldə edirlər. Bunu izah etmək üçün Çomski bildirirdi ki, ilkin dil qabiliyyəti anadangəlmə dil qabiliyyəti tərəfindən dəstəklənməlidir.[169] Bundan əlavə, bir körpə insan və bir pişik balası hər ikisi də induktiv düşünmə qabiliyyətinə malik olduqları halda, eyni linqvistik təsirə məruz qaldıqda, insan həmişə dili anlamaq və istehsal etmək qabiliyyətinə yiyələnəcək, lakin pişik balası bu qabiliyyətlərə heç vaxt yiyələnməyəcəkdir. Çomski əlavə olaraq bildirirdi ki, insan da həmçinin pişiklərin dilini bilmə "cihazından" məhrumdur.[170] O, dilçilərin məqsədlərindən birinin də bu "cihazın" nə olmasını və mövcud olan insan dilləri arasındakı fərqlərə nə cür təsir etməsini öyrənmək olmalı olduğunu bildirirdi. Bütün bu problemlər hamısı birlikdə universal qrammatika nəzəriyyəsini təşkil etmişdir.[171] Bir çox elm adamı universal qrammatika nəzəriyyəsinin dilin genetik əsasının təkamülü baxımından qeyri-mümkünlüyünü, dillər arasında universal xarakteristikanın olmadığını, spesifik dillərin strukturları ilə anadangəlmə/universal strukturlar arasında sübut olunmamış əlaqələri əsas gətirərək bu nəzəriyyəni tənqid etmişdir.[172]

Transformasional-generativ qrammatika

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Transformasional -generativ qrammatika ana dilində danışan şəxsin dilçilik qabiliyyətini kodlamaq, modelləşdirmək və anlamaq üçün istifadə olunan geniş həcmli nəzəriyyədir.[173] Bu modellər və ya "formal qrammatikalar" müəyyən dilin abstrakt strukturunun bir digər dildəki strukturla əlaqəli ola biləcəyini göstərir.[174] Çomski transformasional-generativ qrammatika nəzəriyyəsini 1950-ci illərin ortalarında inkişaf etdirmişdir. Bu nəzəriyyə növbəti 20 il ərzində əsas sintaktika nəzəriyyəsi olmuşdur. Transformasionlar dil daxilindəki sintaktik əlaqələrdən bəhs edir. Məsələn, iki cümlə arasındakı əlaqədən mövzunun eyni şəxs haqqında olduğu bilinə bilər.[175] Çomskinin nəzəriyyəsi iddia edir ki, dil həm üzdə olan strukturdan, həm də dərində olan strukturdan ibarətdir: üzdə olans struktur səs barədə fonetik qaydalarla əlaqlə olarkən, dərin struktur sözlər və konseptual mənalarla əlaqəlidir. Transformasional-generativ qrammatika məna və səs (dərin və üzdə olan struktur) arasındakı əlaqəni idarə edən qanunların izahında riyazi işarələr sistemindən istifadə edir. Bu nəzəriyyəyə görə, linqivistik prinsiplər riyazi olaraq bir dildə potensial cümlə strukturları formalaşdıra bilər.[162] Alim Maykl Tomasello Çomskinin nəzəriyyəsini məntiqə əsaslanıb da, emprizmə əsaslanmadığı üçün tənqid etmişdir.[176]

The Chomsky hierarchy
Çomski iyerarxiyası tərəfindən təsvir olunan daxilolmalar qrupu

Qrammatikaların bu qaydaya əsaslanan notasiyasına əsasən, Çomski təbii dilləri 4 qrupa və getdikcə daha da mürəkkəbləşən tiplərə bölürdü.[177] Bu "Çomski iyerarxiyası" olaraq bilinir.[178] Bu sinifləndirmə formalaşdırılan dil nəzəriyyəsinin təməlini təşkil edir və mövzuyla əlaqəli nəzəri kompüter elmi, xüsusilə proqramlaşdırma dili nəzəriyyəsi, kompilyasiya və avtomatika nəzəriyyəsi ilə yaxından əlaqəlidir.[179][180]

Transformasional-generativ qrammatikanın 1970-ci illərin ortalarına qədər davam edən qızıl dövründən sonra dilçilər qrammatikaya "minimalist" yanaşmaya üstünlük verməyə başladılar.[173][181] Bu zaman Çomski törəmə nəzəriyyəsini inkişaf etdirdi. Bu araşdırma 1990-cı illərin əvvəllərində üstün araşdırma sisteminə çevrildi və hələ də, təsirli olaraq qalır.[173] Bu araşdırma uşaqların açıq parametrlərini (universal qrammatika prinsipləri toplusu) dolduraraq hər hansısa dili öyrənmə qabiliyyətlərinin prinsiplərinə parametrlərinə fokuslanmışdır. Çomski tərəfindən genişləndirilən minimalist proqram minimal prinsiplər və parametrlər nəzəriyyəsini eleqant, təbii və sadə formada uyğunlaşdırır.[181][182]

Siyasi baxışı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çomskinin yaradıcılığındakı mühümlüyünə görə ikinci və onu izləyənlərin, oxuyanların əksəriyyətinin asanlıqla başa düşdüyü sahə onun sosio-siyasi analizləri, siyasi, sosial və iqtisadi tarix barədə əsərləri və hal-hazırkı siyasi vəziyyətin tənqidi barədə olan araşdırmalarıdır. Çomskinin fikrinə görə, hakimiyyətdəkilər niyyətlərini gizləməyə və hərəkətlərini vətəndaşların qəbul edə biləcəkləri tərzdə etməyə çalışsalar da, tənqiqi yanaşmaya meyilli olan və reallığı ayırd etməyə qadir şəxslər üçün onların etdiklərini anlamaq çətin deyildir.

Ceyms MakQilvrey[183]

Çomski görkəmli siyasi dissidentdir. Onun siyasi düşüncələri uşaqlığından bəri az dəyişikliyə məruz qalmışdır.[184][34] O, həmin zamanlar yəhudi işçi sinfi arasında kök salmış siyasi aktivizimdən xeyli dərəcədə təsirlənmişdi.[185] O, özünü adətən anarxo-sindikalist və ya libertarian sosialist kimi təqdim edir.[186][33] O, bu mövqelərə dəqiq siyasi nəzəriyyələr kimi deyil, insanın ən yaxşı ehtiyaclarını qarşılayacağını düşündüyü ideallar: azadlıq, icma və birləşmə azadlığı kimi baxır.[186] Marksistlər kimi bəzi digər sosialistlərdən fərqli olaraq, Çomski, siyasətin elmin kənarında olduğunu düşünür, lakin o, hələ də ideal bir cəmiyyət haqqında fikirlərini empirik məlumatlara və empirik əsaslandırılmış nəzəriyyələrə kökləyir.[187][188] Çomskinin fikrincə, siyasi reallıqlar barədə həqiqətlər öz təbliğatını aparmaq üçün korporativ mediadan, reklamdan və beyin mərkəzlərindən istifadə edən elit korporatokratiya tərəfindən sistematik şəkildə təhrif olunur və ya ortadan qaldırılır. Çomski öz işini bu cür manipulyasiyaları ortaqan qaldırmaq və gizlədilən həqiqətləri ortaya çıxarmaqda gördüyünü bildirmişdir.[189][190] O, bu yalan şəbəkəsinin "ümumi idrak"la, tənqidi düşüncə ilə, mənfəət və özünü aldatma rollarının dərk edilməsi ilə sındırıla bilinəcəyinə inanır. Ona görə, intelektuallar öz imtiyazlarını və maliyyə qaynaqlarını itirə biləcəklərinə görə dünyaya həqiqəti demə məsuliyyətindən qaçırlar və bir intelektual olaraq, imtiyazlarından, qaynaqlarından və təhsilindən populyar demokratiya hərəkatlarına mübarizələrində yardım etməyin özünün borcu olduğunu bildirmişdir.[191][192]

Etiraz yürüşlərinə və aktivist qruplarının çıxışlarına qatılmasına baxmayaraq, Çomskinin əsas siyasi mübarizə meydanı təhsil və nəşriyyatdır.[189] O, insanlarda siyasi şüurun artırılması üçün kütləvi nəşrlərin, pulsuz dərslərin və mühazirələrin keçirilməsinin tərəfdarıdır.[193] İddia edir ki, bunlar insanlarda siyasi şüurun yüksəlməsinə səbəb olacaqdır.[194]

O, Ümumdünya Sənaye İşçiləri İttifaqının üzvüdür.

ABŞ xarici siyasəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çomski əkshegemonik qloballaşma mövzusunda 2003-cü ildə Portu-Aleqri şəhərində keçirilən Dünya Sosial Forumunda

Çomski Amerika imperializminin ən böyük tənqidçilərindən biri hesab edilir.[195] O, inanır ki, ABŞ xarici siyasətinin əsasını ABŞ tərəfindən siyasi-iqtisadi sahələrdə nəzarət edilən, ABŞ mərkəzli olan və ABŞ biznes mühitini varlandıran "açıq cəmiyyətlər" qurmaq təşkil edir.[196] O, iddia edir ki, ABŞ bu ölkələrdə həmişə ABŞ-yə yaxınlığı ilə seçilən hakimiyyətlərin olmasınına və ABŞ-yə qarşı olan hər hansısa müqaviməti məhv etməyə çalışır.[191] Hal-hazırkı hadisələri müzakirə edərkən, o, daha geniş tarixi perespektivdən baxmağı müdafiə edir.[197] O, inanır ki, ABŞ və Britaniya vaxtilə xristianlığı yayarkən bunu necə xeyirxah əməl kimi qələmə verirdilərsə, indiki əməllərini də bu cür qələmə veririlər və onlara qarşı çıxanları ya zəiflədir, ya da məhv edirlər.[198] O, örnək göstərərkən Britaniya imperiyasının Hindistanda, Afrikada etdiklərini və ABŞ-nin Vyetnamda, Flippində, Latın Amerikasında və Orta Şərqdə etdiklərindən istifadə edir.[198]

Çosmkinin siyasət haqqındakı işləri əksərən ABŞ-nin tənqidinə köklənmişdir.[197] O, ABŞ-yə fokuslanmasını onun bütün həyatı boyunca ABŞ-nin hərbi və iqtisadi olaraq dünyada dominant olması və ABŞ-nin liberal demokratik seçki sisteminin bütün vətəndaşlara hökumət siyasətinə təsir etmə imkanı verməsi ilə əsaslandırır.[199] O, ABŞ xarici siyasətindən təsirlənən əhalini, bir sözlə, ABŞ əhalisini və ABŞ-nin xarici siyasətinin məqsədləri ilə uyğun gəlməyən hərəkətlər edən insanları oyatmağa ümid edir.[198] O, insanları öz hökumətlərini hərəkətlərinə, qərarlarına, fikirlərinə görə tənqid etməyə və bunu eynən digər şəxslərə, həmçinin özlərinə də tətbiq etməyə çağırır.[200]

Çomski sülhpərvər razılaşmaya mane olduğunu iddia edərək, ABŞ-nin İsrail-Fələstin münaqişəsinə daxil olmasını da tənqid etmişdir.[191] O, həmçinin ABŞ-ni Səudiyyə Ərəbistanı ilə olan yaxın münasibətlərini və Səudiyyə Ərəbistanının rəhbərliyi ilə Yəmənə müdaxiləni tənqid etmişdir. O, Səudiyyə Ərəbistanının "dünyadakı ən iyrənc insan haqları pozuntusuna " yol verdiyini qeyd etmişdir.[201]

Kapitalizm və sosializm

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çomski erkən yaşlarından kapitalizmi və maddi olaraq varlanma istəyini bəyənməmişdir.[202] Eyni zamanda, o, Sovet İttifaqında hakim olan Marksist-Leninist dövlətlər kimi avtoritar sosializmə qarşı da xoş düşüncələrə sahib deyildi.[203][45] ABŞ iqtisadçıları arasında iqtisadiyyatın ümumi dövlət mülkiyyəti ilə ümumi fərdi mülkiyyət arasında bir spektrin mövcud olması barədə ortaq fikri qəbul etmək əvəzinə, o, təklif edirdi ki, iqtisadiyyatın ümumi demokratik nəzarəti ilə total avtokratik idarəetmə (istər dövlət, istər özəl) arasında bir spektr olmalıdır.[204] O iddia edirdi ki, Qərbin kapitalist dövlətləri həqiqi demokratik deyillər.[205] Çünki Çomskiyə görə, həqiqi demokratik cəmiyyətlər bütün insanların ictimai iqtisadiyyat barədə eyni söz haqqına sahib olduğu cəmiyyətlərdir.[206] Özünün Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu və Gömrük Tarifləri və Ümumi Ticarət Razılaşması kimi hakim sinfə xidmət edən elit qurumlara qarşı olduğunu bildirmişdir.[207]

Çomski bildirirdi ki, 1970-ci illərdən etibarən müxtəlif maliyyə qanunlarının və Bretton Vuds maliyyə nəzarəti razılaşmasının qüvvədən salınması ilə ABŞ-də iqtisadi bərabərsizliyin getdikcə artmışdır.[208] O, ABŞ-ni de-fakto bir partiyalı sistemə malik dövlət kimi xarakterizə edirdi. İddia edirdi ki, Respublikaçılar və Demokratlar partiyalarının hər ikisi əslində korporativ və maliyyə maraqları tərəfindən idarə olunan bir "Biznes partiyası"dır.[209] Çomski vurğulayırdı ki, Qərbin kapitalist liberal demokrat dövlətlərində əhalinin ən azı 80 faizi iqtisadi qərarların verilməsində iştirak edə bilmir. Onların əvəzinə bu qərarları idarə edənlər və ya kiçik, zəngin, elit təbəqə verir.[210]

Belə bir iqtisadi sistemin qurulmasına diqqət çəkən Çomski həmçinin, dəyişikliklər etməyin də mümkün olmasını qeyd edirdi. Bunu etmək üçün problemin nə olduğunu başa düşən və iqtisadiyyatı necə daha bərabər formaya sala biləcəklərini bilən böyük insan kütlələrinin təşkilatlanmasının lazım olduğunu bildirirdi.[210]

Mətbuatın və hökumətin korporativ hökmranlığı bu sistemdə hər hansı bir əhəmiyyətli dəyişikliyin qarşısını aldığını etiraf etsə də, dəyişikliyi qeyri-mümkün hesab etmirdi. Buna tarixdən quldarlığın əxsaqsızlıq hesab edilərək rədd edilməsini, qadın hüquqularının inkişafını, hüquqi olaraq işğalın qadağan edilməsi kimi optimist dəyişiklikləri misal göstərirdi.[208] O, əhalinin rifahının pisləşməsi ilə nəticələnən inqilabı son vasitə kimi qiymətləndirirdi.[210]

Çomski libertarian sosialist və anarxo-sindikalist ideyaları maarifçilik dövrünün klassik liberal ideyalarının davamçısı kimi qiymətləndirir və öz ideoloji mövqeyinin "insanın libertarian və yaradıcı xarakterini inkişaf etdirici ruhu" ətrafında döndüyünü iddia etmişdir.[184][211][212] Çomski ümumi iclaslarda bir yerə gələrək nümayəndələri seçəcək olan işçi şuraları tərəfindən istehsal və hökumət idarələrinə birbaşa nəzarət edən anarxo-sindikalist gələcəyin tərəfdarıdır.[213] Ona görə, bu idarəçilik hər bir vətəndaşı Tomas Ceffersonun sözüylə desək, "hökumət işlərinin birbaşa iştirakçısı" edəcəkdir.[214] O, inanır ki, belə bir cəmiyyətdə siyasi partiyalara ehtiyac qalmayacaqdır.[215] Fərdlər iş imkanı əldə edəcək, məmnunluq hissi qazanacaqdır, xoş olmayan və məşhur olmayan işlər isə tamamilə avtomatlaşdırılacaqdır.[216][217]

İsrail-Fələstin münaqişəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
İsrail hərbi hava qüvvələri, hərbi donanma gəmiləri, quru qoşunları heç bir hərbi hava qüvvəsi, hava müdafiəsi, ağır silahı, artilleriya birləşməsi, mexaniki silahı, vahid rəhbərliyi, ordusu olmayan fələstinlilərin həddən artıq insanın cəmləşdiyi qaçqın düşərgələrini, məktəbləri, yaşayış bloklarını, məscidləri və gecəqondu məhəllələrini bombalayır. Bu müharibə deyildir, bu qətldir.

Çomski İsraili tənqid edərkən[218]

Çomski İsrail-Fələstin münaqişəsi barədə xalqın məlumatını artırmaq üçün müraciət yazmışdır.[219] O, uzun müddətdir ki, İsrail və Fələstində həm yəhudilərin, həm də ərəblərin yaşayacağı demokratik bir Levant dövlətinin yaradılmasını nəzərdə tutan "bir dövlət həlli" proqramının dəstəkçisidir.[220][221][191] Həmçinin, münaqişənin real vəziyyətini nəzərə alaraq eyni şərtlər altında və bərabər hüquqlarla mövcud olması şərtilə "iki dövlət həlli" proqramını da həll yolu olaraq irəli sürmüşdür.[222][197] İsrail barədə etdiyi tənqidi çıxışlara görə, 2010-cu ildə İordan çayının qərb sahilinə giriş istəyi İsrail tərəfindən rədd edilmişdir. Sonradan İsrail Xarici İşlər Nazirliyinin mətbuat katibi Çomskinin giriş istəyinin yanlışlıqla rədd edildiyini bildirmişdir.[223] O, Birzeyd Universitetində mühazirə vermiş və Fələstinin baş naziri Salam Fəyyadla görüşmüşdür.[224][225][226][227]

Xəbər mətbuatı və propaqanda

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çomskinin siyasət barədə yazıları böyük ölçüdə ideologiyaya, sosial və siyasi gücə, mətbuata və dövlət siyasətinə fokuslanmışdır.[228] Ən məşhur əsərlərindən biri olan "İstehsal razılığı" əsərində o, mətbuatın əks qütbü marjinallaşdırarkən, mətbuatın siyasi spektrdəki dövlət siyasətlərini cəmiyyətə həzm etdirmə və qəbul etdirmədəki rolundan bəhs edir. Çomski dövlət mərkəzli "sərbəst bazar" tərəfindən tətbiq edilən bu senzura variantının Sovet İttifaqındaki propaqanda sistemi ilə müqayisədə daha güclü olduğunu qeyd etmişdir.[229] O, iddia edir ki, əsas mətbuat yayımı özəl mülklərdir və beləcə, bu sahədə şəxsi və ya şirkət mənfəətləri ön plana çıxır.[230] Çomski bir çox amerikaı jurnalistin öz peşəsini sevən və xoş niyyətli olmasını etiraf etsə də, dövlət mərkəzli sistemin və şəxsi (şirkət) mənfəətlərinin onlara bu peşə ilə normal və düzgün formada məşğul olmağa mane olduğunu iddia edir.[231] Yəni, jurnalist hər hansısa siyasətçini və ya siyasi partiyanı fərdi formada tənqid etsə də, bu siyasətçinin və ya partiyanın geniş dövlət şəbəkəsinin bir hissəsi olduğunu heç vaxt demir.[212] Sübut kimi isə ABŞ-dəki kütləvi mətbuat informasiya vasitələrinin heç birində sosialist siyasi şərhçinin və ya jurnalistin işləmədiyini göstərir.[232] O, ABŞ-dəki əsas mətbuat qurumlarının görməzdən gəldiyi hadisələrə diqqət çəkir və qeyd edir ki, mətbuat bu hadisələrə çox diqqət ayıra bilməz, çünki bu dövlət tərəfindən pis qarşılana bilər. Belə hadisələrə misal olaraq isə FTB tərəfindənhəyata keçirildiyi iddia olunan Qara Bəbir prtiyasından Fred Hamptonun qətlini, Nikaraquada ABŞ tərəfindən dəstəklənən qüvvələrin toplu formada həyata keçirdikləri qətliamları, Ərəb-İsrail münaqişəsində ölən fələstinlilərin israillilərə nisbətən dəfələrlə çox olmasına baxmayaraq, ölən israillilərin mətbuatda qabardılmasını göstərir.[233] Çomski bütün bunların həll yolunu isə ən dərindən demokratik idarəçilikdə və mətbuat nəzarətində görür.[234]

Çomski konspirologiya nəzəriyyələrini xeyirsiz hesab edir. Çünki bu fərdi manipulyasiyaların daha geniş sosioloji məcburiyyətlərə nisbətən ikinci dərəcəli olduğu yerlərdə şəxsin inistitutional strukturun siyasi forması barədə düşünməkdən yayındırır.[235] Bu onların işiə mane olmadığı halda, həmçinin oturuşmuş güclə mübarizədə səmərəsiz olur. Öz ideyalarının konspirologiya nəzəriyyəsi kimi qiymətləndirilməsinə cavab olaraq Çomski bildirmişdir ki, mətbuatın digər biznes sahələri kimi hər hansısa şeyi (mətbuat sahəsində xəbəri) manipulyasiya edərək satması çox rasional hadisədir.[236]

Digər sahələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çomski həmçinin, şüur fəlsəfəsi, dil fəlsəfəsi və elm fəlsəfəsi kimi fəlsəfi sahələrin aktiv araşdırmaçılarından biridir.[237] Bu sahələrdə Çomski o dövrki hakim fəlsəfi metodologiya olan məntiqi pozitivizmi rədd edən və mühüm paradiqma olan "idrak inqilabı" sahəsində tanınmış və filosofların dil və şüur barədə düşüncələrini dəyişmişdir.[237][182] O, idrak inqilabının kökünün XVII əsr rasionalist ideallardan gəldiyini düşünür. Onun mövqeyi — şüur özünə xas olan struktura sahibdir və bundan dili, ifadəni və düşüncəni başa düşməkdə istifadə edir — biheviorizmdən çox rasionalizmlə ümumi müddəalara sahidir. Onun ən güclü əsərlərindən biri də "Dekartçi dilçilik: rasionalist düşüncədə bir hissə" (1966) adlanır.[238][239] Çomski dil fəlsəfəsi sahəsində xüsusən insan dilindəki məna və əlaqə qavramının tənqidi və zehni təqdimatların işləmə prinsipi və təbiəti barədə düşüncələri ilə tanınır.[240]

Çomski 1971-ci ildə insan təbiəti mövzusunda qitə fəlsəfəsi ənənəsinin məşhur nümayəndəsi olan Mişel Fukoyla debatından sonra analitik fəlsəfənin simvollarından birinə çevrildi.[118] Nəticədə XX əsrin iki böyük filosofu arasında uyuşmaz fərqliliklər ortaya çıxdı. Mişel Fukonun mövqeyi tənqidi idi. Çomski isə insan təbiətinin əsaslandığı bəzi universal əxlaqi standartların olduğunu bildirmişdir.[241]

Çomski postmodernizmin və ümumilikdə fransız fəlsəfəsinin tınqidçisi idi. O iddia edirdi ki, postmodern və solçu filosofların anlaşılmaz dili işçi sinfinə çox az yardım verir. O, həmçinin analitik fəlsəfənin nümayəndələri olan Uillard van Orman Kuayn, Tayler Burj, Donald Davidson, Maykl Dammet, Saul Kripk, Tomas Neygel, Hilari Putnam və Con Sörllə də debatlarda iştirak etmişdir.[182]

Çomski həmçinin, tarix fəlsəfəsi ilə də məşğul olmuşdur.[242][243]

Şəxsi həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çomski 9ən sağda) və həyat yoldaşı Valeriya (sağdan ikinci) Nüvə Dövrü Sülh Fondundan David və Karol Kriegerlərlə (2014).

Çomski çox ciddi şəkildə öz şəxsi həyatını dilçi alim və siyasi aktivist kimi olan fəaliyyətindən ayrı tutmuşdur. O, özünü "siyasi düşüncələrini qəti şəkildə sinifdən qıraqda saxlayan şəxs" olaraq təsvir etmişdir.[108] Yüksək dərəcədə gizli şəxsi həyatı olan[244] Çomski xarici görünüşünə bir o qədər də önəm vermir. Dediyinə görə, şphrət barədə düşünməsə də, işləri ona şöhrət gətirmişdir.[245] O, aşağı dərəcədə olsa da, müasir incəsənət və musiqi ilə maraqlanır.[246] MakGilvrey bildirir ki, Çomski şöhrət qazanmaq arzusu tərəfindən heç vaxt motivasiya edilməmişdir.[247] Özü bildirib ki, başqalarına həqiqəti demə və kömək etmə arzusu onu bu işləri görməyə sövq etmişdir. Çomskinin etiraf etdiyinə əsasən gəliri ona dünyanın əksər əhalisindən daha yaxşı yaşamağa imkan versə də, o, özünü intellektindən istifadə etməyi bacaran "işçi" kimi qəbul edir.[248] Gündəlik 4 qəzet oxuyur və ABŞ-də bu qəzetlərə abunədir: The New York Times, Christian Science Monitor, Financial Times, Wall Street jurnalı.[249][250] Çomski heç bir dini inanca sahib olmasa da, azadlıq teologiyası kimi dini formaları qəbul etdiyini bildirmişdir.[251]

Çomski hakim siyasi fiqurları "yozlaşmış", "fırıldaqçı" və "faşist" adlandırdığı üçün qalmaqallara səbəb olmuşdur.[252] Onun kolleqası Stiven Pinker bildirmişdir ki, o, "onunla razılaşmayan insanları alcaldıcı ifadələrdən istifadə edərək axmaq və şeytan kimi qələmə verir" və bu da tənqidçilərin daha da sərt münasibət göstərməsinə səbəb olur.[253] Çomski sol yönümlü Sosialist Alimlər Konfransı da daxil olmaqla, akademik konfranslara qatılmaqdanda qaçır və aktivist qruplarına, açıq hava seminarlarındakı tələbələrə seminarlar deməyi daha üstün tutur. Akademik azadlığa yanaşması onun MTİ-dəki akademiklərlə yaxınlaşmasına səbəb olsa da, onların sonrakı davranışları Çomskidə təəssüf doğurmuşdur. 1969-cu ildə Vyetnam müharibəsinin əsas memarı Valt Vitmən Rostovun MTİ-dəki keçmiş vəzifəsinə qayıtmaq istədiyini eşitdikdə Çomski Rostovun MTİ-dəki vəzifəsinə qəbul edilməyəcəyi təqdirdə rəhbərliyi ictimai etirazla hədələmişdi.[254] 1989-cu ildə Pentaqonun məsləhətçisi Con Dötç MTİ prezidentliyinə namizədliyini irəli sürərkən Çomski onu dəstəkləmişdir. Daha sonra Con Dötçün MKİ-nin rəhbəri olduğunu eşidən zaman bu sözləri demişdir:

" O, mənim indiyə qədər gördüyüm adamlar içində ən vicdanlı və heysiyyətli şəxsdir... Əgər kimsə MKİ-nin rhbəri olmalıdırsa, mən şadam ki, o, Condur. "

Çomski 1949-cu ildə Karol ilə ailə həyatı qurmuşdur.[78] Cütlük 2008-ci ildə Karolun vəfatına qədər evli qalmış və 3 övlada sahib olmuşdur: Aviva (d.1957), Diane (d.1960) və Harri (d. 1967).[249] Çomski 2014-cü ildə Valeriya Vassermanla ailə həyatı qurmuşdur.[255]

Qəbul edilməsi və təsiri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çomskinin səsi dilçilik və fəlsəfədən də kənardan – kompüter elmlərindən neyro elmlərə qədər, antropologiyadan tutmuş təhsilə qədər, riyaziyyatdan tutmuş ədəbiyyat tənqidçiliyinə qədər – eşidilir. Əgər bura Çomskinin siyasi aktivistliyini də əlavə eləsək sərhədlər tamamilə bulanıqlaşar. Bütün bunlardan sonra, heç kimdə Çomskinin müzakirələrdə və hərəkətdə geriçi olan şəxslər tərəfindən 1 nömrəli düşmən adlandırılması şübhə yaratmır.

Sperlix[256]

Çomski Qərb sivilizasiyasının XX əsrdə yetişdirdiyi ən böyük intelektuallardan hesab edilir. O, dilçilik, idrak elmi, kompüter elmi, fəlsəfə və psixologiya ilə məşğul olmuşdur.[257] Buna əlavə olaraq, öz dövrünün ən təsirli intelektualı olaraq da bilinir.[258] Çomski ikili vəzifə daşımışdır, o, həm dilçilik sahəsində lider olmuş, həm də siyasi baxımdan müxalifləri maarifləndirən şəxs kimi çıxış etmişdir.[259] Akademik sahədəki uğurlarına baxmayaraq, onun siyasi aktivistlik fəaliyyəti o qədər də uğurlu olmamışdır. Bi müddətdən sonra əsas mətbuat orqanlarına "qəbul edilmə qabiliyyətinin xaricində" bir şəxs kimi gəlmişdir.[260] Onun əsərlərinin qəbulu anarxist, inadkar, tarixçi, yəhudi, dilçi və filosof kimi ictimai sifətləri ilə qarışmışdır.[261]

Akademik sahədə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

MakQilvrey bildirir ki, Çomski dilçilik sahəsində "idrak inqilabı"nın banisidir[81] və o, struktural dilçiliyin XX əsrin ortalarına qədər davam edən prosedural formasının formal, təbii elm kimi formalaşmasına görə xeyli işlər görmüşdür.{{sfn|McGilvray|2014|p=9}} Buna görədir ki, Çomski "müasir dilçiliyin atası" adlandırılır. Dilçi Con Lyonsa görə, yayınlanmasından cəmi 1–2 onillik sonra Çomskiyan dilçilik məktəbi "ən dinamik və ən ətisrli elmi məktəb" ola bilmişdir.[262][263] 1970-ci illərdəki əsərləri isə fəlsəfəyə güclü təsir edə bilmişdir.[264] Minnesota Murhiid Dövlət Universitetinin formalaşdırdığı anketə görə, Çomskinin əsəri olan "Sintaktik strukturlar" idrak elmi sahəsində yeganə ən vacib əsər hesab edilmişdir.[265] Əlavə olaraq, onun avtomat nəzəriyyəsi və Çomski iyerarxiyası kompüter elmlərində xeyli məşhurluq qazandı və bu əsərlərinə görə Çomski hesablamalı dilçilikdə ən çox istinad olunan şəxslərdən biridir.[266][267][268]

Çomskinin biheviorizmi tənqidi biheviorist psixologiyanın əhəmiyyətli şəkildə zəifləməsinə səbəb oldu.[269] Əlavə olaraq, Çomski çoxları tərəfindən koqnitiv elmin banilərindən biri hesab edilir. Təkamül psixologiyasındakı bəzi arqumentlər Çomskinin araşdırmalarından qaynaqlanmaqdadır.[270][237] Kolumbiya Universitetində aparılan və heyvanların dil qabiliyyətini araşdıran layihə zamanı təcrübələrin aparıldığı şimpanze Çomskinin dil bacarığının yalnız insana xas və bənzərsiz qabiliyyət olması fikrinə əsasən Nim Çimpski adlandırılmışdı.[271]

Tüinq mükafatı qalibi Donald Knut bildirmişdir ki, riyaziyyat, dilçilik və kompüter elmləri haqqındakı maraqlarını uyğunlaşdırmaqda Çomskinin işlərindən bəhrələnmişdir.[272] Digər Turinq mükafatı qalibi və IBM üzrə kompüter alimi Con Bakkus ilk yüksək səviyyəli proqramlaşdırma dili olan Fortranı yaradarkən Çomskinin əsərlərindən istifadə etmişdir.[273] Fiziologiya və ya tibb sahəsində 1984-cü il Nobel mükafatı laureatları Corc J. F. Köhler, Sezar Milşteyn və Nils Kaj Cern insan immun sistemini izah edərkən Çomskinin generativ modelindən istifadə etmişdirlər.[274] Çomskinin generativ qrammatikası həmçinin, musiqi nəzəriyyəsi və musiqi analizi sahələrində də geniş həcimdə istifadə edilir.[275][276][277]

MTİ-nun bəyanatına görə, Çomskinin əsərlərinə İncəsənət və Humanitar Elmlər İstinad İndeksində 1980–1992-ci illərdə yaşayan digər bütün alimlərin əsərlərindən daha çox istinad edilmişdir.[278] Eyni zamanda Sosial Elmlər İndeksində və Elm İstinad İndeksində də Çomskinin əsərləri ən çox istinad edilənlər siyahısındadır. Çomskinin əsərləri ilə əlaqəli olan kitabxanaçı bildirir ki, "o, ən çox istinad edilən şəxsdir və onun əsərləri müxtəlif elm sahələrindən olan şəxslər tərəfindən istifadə edilir. Belə görünür ki, sən Noam Çomskinin əsərlərindən hər hansısa birinə istinad edilməyən heç bir səhifə oxuya bilmərsən."[257] Bütün bu təsirləri nəticəsində dilçilik sahəsində alimlərin iki düşərgəsi formalaşmışdır — Çomskiyan və qeyri-Çomskiyan düşərgə. Bu iki düşərgə arasındaki debatlar bəzən xeyli gərginləşə bilir.[279]

Siyasətdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çomski yazıların ən çox istinad edilən yaşayan alimdir. O, bu statusa dilçilik sahəsindəki yazılarından çox, siyasət sahəsindəki yazılarına görə yiyələnmişdir.[280] Çomskinin bioqrafi Volfqanq B. Sperlix onu "xalqın müasir çempionlarından biri" kimi xarakterizə etmişdir.[244] Jurnalist Con Pilqer onu əsl xalqın qəhrəmanı, dünyanın hər tərəfində ən əsas haqq olan və azadlıq olaraq bilinən şey üçün insanları mübarizəyə ilhamlandıran adlandırmışdır.[253] O, ehtiyactı olan bütün insanları — aktivistləri, hərəkatçılar — həmişə dəstəkləmişdir. Arundati Roy Çomskini "dövrümüzün ən möhtəşəm və ən radikal şəxslərindən biri",[281] Eduard Səid isə "ədalətsiz gücə və yalanlara qarşı mübarizə aparan ən möhtəşəm şəxslərdən biri" deyə tərif vermişdir.[253] Fred Hallidey XXI əsrin əvvəllərində Çomskinin antikapitalist və antiimperialist hərəkatın "quru"su olduğunu bildirmişdir.[253][c] Çomskinin Hermanla birgə inkişaf etdirdiyi əsas mətbuatın tənqidi hələ də bu sahədə yazılmış olan ən yaxşı əsərlərdən biri hesab edilir və mətbuatın tənqid edilməsində hələ də istifadə edilir.[282] Çomskinin bu işi sonradan alternativ mətubatın radio, internet, televiziya, qəzet sahələrində formalaşmasına təkan vermişdir.[283]

Sperlix həmçinin, qeyd etmişdir ki, korperativ maraqlar, xüsusilə əsas mətbuat tez-tez Çomskiyə böhtanlar atmışdır.[149] Universitetlərin tarix və siyasi elmlərlə bağlı departamentləri çox nadir hallarda Çomskinin əsərlərini öz dərs proqramına əlavə edirlər.[284] Tənqidçiləri iddia edirlər ki, sosial və siyasi sahələrdəki işlərinə baxmayaraq, Çomski bu sahələrin mütəxəsisi hesab edilə bilməz. Bu iddiaya cavab verərəkən Çomski bu sahələrin alimlərin iddia etdiyi qədər də qəliz olmadığını, akademik təhsilinə baxmadan demək olar ki, bütün insanların istəsələr bu elmləri qavraya biləcəklərini bildirmişdir.[192] MakQilvreyə görə Çomskinin tənqidçilərinin əksəriyyəti onun yazılarından müəyyən cümlələri götürərək və konteksi nəzərə almayaraq onun sözlərini dəyişdirirlər.[192]

Çomskinin Bosniya müharibəsi zamanı baş vermiş Srebrenitsa qətliamını soyqırım olaraq tanımaqdan imtina etmişdi. Bunu soyqırım sözünü dəyərdən salmaqla əsaslandırırdı.[285] O, həmçinin Ed Vulliaminin Bosniyada həbs düşərgələrinin olması barədə xəbərinin də doğru olmadığını bildirmişdir. Geri çəkilmə kimi qiymətləndirilən şərhlərinin sonrakı redaktor düzəlişləri çoxsaylı Balkan izləyiciləri tərəfindən tənqid edildi.[286]

Çomskinin ABŞ xarici siyasətini və ABŞ hakimiyyətinin legitimliyini tənqid edən çıxışları mübahisələrə səbəb olmuşdur. ABŞ-nin informasıya əldə etmə azadlığı haqqında qanunla əldə edilən sənəd göstərmişdir ki, Çomskinin fəaliyyəti uzun illərdir ki, Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi tərəfindən izlənilir. Federal qanunların pozulduğu güman edilən yerdə isə Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi onun sənədlərini məhv etmişdi.[287] Çomski MTİ-də və Orta Şərqdəki çıxışlarında gizli polis qorumasından istifadə etsə də, formalı polis qorumasını həmişə rədd etmişdir.[288] Alman qəzeti Der Spiegel Çomskini "anti-Amerikan düşmənliyin Ayətullahı" deyə təsvir etmişdir.[149] Bu zaman mühafizəkar David Horovitz onu "ən fırıldaqçı, ən saxtakar və… əsərlərini anti-amerika xəstəliklərlə dolduran, öz ölkəsinə patoloji dərəcədə nifrət edən Amerikadakı ən xain intellekt" adlandırmışdı.[289] Kommentari jurnalında yazan Conatan Key Çomskini "Amerika liderlərinin dediyi heç nəyə inanmayan, sərt anti-amerikaçı monomanyak" deyə təsvir etmişdir.[290]

Çomskinin İsraili tənqid etməsi yəhudi xalqına xəyanət etməkdə və anti-semit olmaqda ittiham edilməsi ilə nəticələnmişdir.[291] Çomskinin Holokostu inkar edənləri söz azadlığı baxımından müdafiə etməsi və bunun ifadə azadlığının hər bir istiqamətdə inkişaf etdirilməsi baxımından lazım olduğunu bildirməsi Verner Kohn tərəfindən "neo-nasistlərin ən mühüm rəhbəri" kimi adlandırılmasına səbəb olmuşdur.[292] Çomskinin fəaliyyətlərini izləməkdə ittiham edilən Böhtanla və İnkarla Mübarizə Liqası Çomskini Holokost inkarçısı və "totalitar və demokratik cəmiyyətlər, zalım ilə qurban arasındakı fərqləri görə bilməyəcək qədər intelektual səfsətə ilə məşğul olan şəxs deyə təsvir etmişdir."[293][294] Öz növbəsində Çomski Böhtanla və İnkarla Mübarizə Liqasını İsraildəki demokratiyaya qarşı olan "Stalinist qruplar" tərəfindən idarə edildiyini bildirmişdi.[291] Hüquqşünas Alan Derşovitz Çomskini "solun saxta peyğəmbəri" adlandırmışdı.[294] Çomski isə Derşovtizi "qatı yalançı" və "həyatını Çomskinin raputasiyasını dağıtmağa həsr etmiş dəli olmuş cihadçı" adlandırmışdı.[220] 2016-cı ildə Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan ictimaiyyət qarşısında Çomski əleyhində çıxış etmişdir.[295] Buna səbəb Çomskinin Ərdoğana terrora qarşı ikili standartlardan imtina etməyi və kürdlərə qarşı mübarizəni dayandırmağı özündə ehtiva edən açıq məktub göndərməsi olmuşdu. Çomski Ərdoğanı ikiüzlülükdə ittiham edərək, iddia edirdi ki, o, Suriyadakı Əl-Qaidəni və Nusra Cəbhəsini dəstəkləyir.[296][295]

Akademik nailiyyətlər, mükafatlar və təltiflər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çomski Nüvə Dövrün Sülh Fondunun prezidenti David Krieger tərəfindən mükafatlandırılır (2014).

London Tayms qəzeti 1970-ci ildə Çomskini "XX əsri quranlardan biri" adlandırmışdı.[162] O, 2005-ci ildə Amerikan jurnalı olan Foreign Policy və Britaniya jurnalı olan Prospekt-in təşkilatçılığı ilə keçirilən Qlobal intelektuallar Anketində dünyanın aparıcı ictimai intelektualı seçilmişdi.[297] Nyu Statesman oxucuları 2006-cı ildə Çomskini dünyanın qəhrəmanlarından biri seçmişdilər.[298]

O, ABŞ-də Milli Elmlər Akademiyasının, Amerika İncəsənət və Elm Akademiyasının, Amerika Dilçilik Cəmiyyətinin, Amerika Fəlsəfə Birliyinin və Elmin İnkişafı Amerika Birliyinin üzvüdür. Çomski həmçinin Britaniya Akademiyasının, Britaniya Psixologiya Akademiyasının,[299] Alman Leopoldina Akademiyasının üzvü, Serbiya Elm və İncəsənət Akademiyasının Sosial Elmlər Departamentinin xarici üzvüdür.[299] 0, 1971-ci ildə "Quqqenheym" təqaüdünü, 1984-cü ildə Amerika Psixologiya Birliyinin "Psixologiyaya Dəyərli Töhvəyə görə" mükafatını, 1988-ci ildə "Kyoto" prizini, 1996-cı ildə "Helmholtz" medalını, 1999-cu ildə kompüter elminə verdiyi töhfəyə görə "Benjamin Franklin" medalını, 2010-cu ildə "Erix Fromm" mükafatını,[300] 2014-cü ildə dilçilik sahəsindəki fəaliyyətinə görə "Neyl və Sara Smithlər" medalını qazanmışdır.[301] O, iki dəfə (1987, 1989) "NCTE İctimai Dildə Dürüstlüyə və Düzgünlüyə Tövhəsinə görə" Corc Oruel mükafatına,[302] həmçinin Asiya Cəmiyyəti tərəfindən "Rabindranat Taqor Yüzüncü İl" mükafatına layiq görülmüşdür.[303][300][299]

Çomski 2004-cü ildə Almaniyanın Oldenburq şəhəri tərəfindən mətbuat tənqidçilyiinə və siyasi analizlərinə görə "Karl fon Ossietzki" mükafatına layiq görülmüşdür.[304] O, 2005-ci ildə Dublin Universitet Kollecinin Ədəbiyyat və Tarix Cəmiyyətinin mükafatına,[305] 2008-ci ildə İrlandiya Qelvey Milli Universitetinin Ədəbiyyat və Debat Cəmiyyətinin "Prezident" medalına layiq görülmüşdür.[306][307]

2009-cu ildə o, Beynəlxalq Tərcüməçilər və Şərhçilər Birliyinin fəxri üzvlüyünə qəbul edilmişdir.[308] Həmçinin, Çomski Viskonsin Universiteti tərəfindən tənqidi elmin inkişafında verdiyi töhfələrə görə A. E. Havens medalına layiq görülmüş,[309] İEEE ağıllı sistemlərinin inkişafına verdiyi töhfələrə görə isə mükafatlandırılmışdır. Çomski 4 Erdöş ədədinə malikdir.[310]

İnsan haqları, sülh və sosial tənqidçilik sahələrindəki fəaliyyətinə görə 2011-ci ildə "Sidney Sülh" mükafatına, 2017-ci ildə "Siin MakBrayd Sülh" mükafatına və "Doroti Eldridj Sülh Yaradan" mükafatına layiq görülmüşdür.[311][312][303]

Çomski London Universitetinin, Çikaqo Universitetinin, Loyola Çikaqo Universitetinin, Svartmur Kollecinin, Bard Kollecinin, Dehli Universitetinin, Massaçusets Universitetinin fəxri doktorudur.[303] Onun ictimai mühazirələrinə misal olaraq 1969-cu ildə dediyi Con Lock mühazirələrini, 1975-ci ildə dediyi Vidden mühazirələrini, 1977-ci ildə dediyi Huizinqa mühazirələrini və 1988-ci ildə dediyi Messey mühazirələrini və s. göstərmək olar.[117][303]

Çomski həyatı boyunca müxtəlif titullar və mükafatlar qazanmışdır. Arı növlərindən birinə Çomskinin adı verilmişdir.[313] Həmçinin, onun adı Hindistanda yerləşən Camia Millia İslamia Universitetinin bina kompleksinə verilmişdir.[314] Aktyor Viqqo Mortensen və gitaraçı Bakithid 2003-cü ildə buraxdıqları "Pandemoniumfromamerica" adlı albomlarını Çomskiyə həsr etmişdirlər.[315]

Seçilmiş biblioqrafiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dilçilik
  • Sintaktik strukturlar (1957)
  • Dilçilik nəzəriyyəsindəki aktual məsələlər (1964)
  • Sintaksis nəzəriyyəsinin aspektləri (1965)
  • Dekartçi dilçilik (1965)
  • Dil və ağıl (1968)
  • Morris Halle ilə ingilis səs nümunəsi (1968)
  • Dil haqqında düşüncələr (1975)
  • Minimalist proqram (1995)

Siyasət

  • Amerikan gücü və yeni mandarinlər (1969)
  • Əksinqilabi şiddət: faktlarda və propaqandalarda qan gölü (1973, Edvard S. Hermann ilə birlikdə)
  • İnsan haqlarının siyasi iqtisadiyyatı (1979)
  • Yeni Soyuq müharibəyə doğru (1982)
  • Taleyüklü üçbucaq (1983)
  • Quldurlar və imperatorlar (1986)
  • İstehsal razılığı (1988)
  • Zəruri Illüziyalar (1989)
  • Demokratiyanı təyin etmək (1991)
  • Leksinqtondan məktublar (1993)
  • Çiçəklənən azlıq və narahat çoxluq (1993)
  • Köhnı və yeni dünyanın əmrləri (1994)
  • Obyektivlik və liberal elm (1997)
  • İnsanlar üzərində qazanc (1999)
  • 9-11 (2001)
  • Gücü Anlamaq (2002)
  • Orta Şərq illüziyaları (2003)
  • Hegemoniya və ya sağ qalma (2003)
  • İmperiya ambisiyaları (2005)
  • Uğursuz dövlətlər: Hakimiyyətdən sui-istifadə və demokratiyaya hücum (2006)
  • Müdaxilələr (2007)
  • Böhran içində Qəzzə (2010)
  • Gələcəyin qurulması (2012)
  • İşğal et (2012)
  • Amerika xəyalına görə rekviem (2017)

Qeydlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Marqalit Foks:"Mr. Çomski modern dilçiliyin atasıdır və hələ bu sahənin əl təsirli şəxsi olaraq qalır."[11]
    Sem Tanenhaus:"87 yaşlı Çomski hələ də amerikan intelektual mühitində öz vacibliyini qoruyub saxlayır."[12]
  2. ↑ Çomski işinin təsiri haqqında düşünərkən, Çomskinin işinin qəbulu və Çomskinin bir yəhudi, bir dilçi, filosof, tarixçi, inadkar, ikon və anarxist kimi qavranılması fikri üzərində dayanmalı olduq.
  3. ↑ "Quru" sanskrit kökənli bir termin olub, hinduizm və buddizm mistisizmində “mürşid”, “ustad” anlamına gəlir.

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Хомский Ноам // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохорова 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
  2. ↑ 1 2 http://www.nytimes.com/2013/11/22/movies/is-the-man-who-is-tall-happy-a-michel-gondry-documentary.html.
  3. ↑ 1 2 https://www.britannica.com/biography/Noam-Chomsky.
  4. ↑ 1 2 https://web.archive.org/web/20200804235511/https://www.bostonmagazine.com/news/2017/08/29/noam-chomsky-mit-arizona/.
  5. ↑ 1 2 www.nasonline.org (ing.).
  6. ↑ 1 2 https://www.amacad.org/sites/default/files/academy/multimedia/pdfs/publications/bookofmembers/electionIndex1950-1999.pdf.
  7. ↑ 1 2 NNDB (ing.). 2002.
  8. ↑ 1 2 https://search.amphilsoc.org/memhist/search?creator=Chomsky&title=&subject=&subdiv=&mem=&year=&year-max=&dead=&keyword=&smode=advanced.
  9. ↑ 1 2 Хомский Ноам // Хомский Ноам (rus.). / под ред. А. М. Прохорова 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
  10. ↑ 1 2 3 Catalog of the German National Library (alm.).
  11. ↑ Margalit Foks. A Changed Noam Chomsky Simplifies. Nyu-York: The New York Times. 1998 5 dekabr. ISBN 0362-4331.
  12. ↑ Sam Tanenhaus. Noam Chomsky and the Bicycle Theory. The New York Times. 2016 31 oktyabr. səh. 0362-4331.
  13. ↑ 1 2 "Noam Chomsky" Arxivləşdirilib 2015-02-13 at the Wayback Machine, by Zoltán Gendler Szabó, in Dictionary of Modern American Philosophers, 1860–1960, ed. Ernest Lepore (2004). "Chomsky's intellectual life had been divided between his work in linguistics and his political activism, philosophy coming as a distant third. Nonetheless, his influence among analytic philosophers has been enormous because of three factors. First, Chomsky contributed substantially to a major methodological shift in the human sciences, turning away from the prevailing empiricism of the middle of the twentieth century: behaviorism in psychology, structuralism in linguistics and positivism in philosophy. Second, his groundbreaking books on syntax (Chomsky (1957, 1965)) laid a conceptual foundation for a new, cognitivist approach to linguistics and provided philosophers with a new framework for thinking about human language and the mind. And finally, he has persistently defended his views against all takers, engaging in important debates with many of the major figures in analytic philosophy…"
  14. ↑ The Cambridge Dictionary of Philosophy (1999), "Chomsky, Noam," Cambridge University Press, pg. 138. "Chomsky, Noam (born 1928), preeminent American linguist, philosopher, and political activist… Many of Chomsky's most significant contributions to philosophy, such as his influential rejection of behaviorism… stem from his elaborations and defenses of the above consequences…"
  15. ↑ Clark, Neil. "Great thinkers of our time – Noam Chomsky". New Statesman. 2003-07-14. 2011-11-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-08-02. Regarded as the father of modern linguistics, founder of the field of transformational-generative grammar, which relies heavily on logic and philosophy.
  16. ↑ Fox, Margalit. "A Changed Noam Chomsky Simplifies". New York Times. 1998-12-05. 2012-05-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-08-02. … Noam Chomsky, father of modern linguistics and the field's most influential practitioner; …
  17. ↑ Thomas Tymoczko, Jim Henle, James M. Henle, Sweet Reason: A Field Guide to Modern Logic, Birkhäuser, 2000, p. 101.
  18. ↑ Arnove, Anthony. "In Perspective: Noam Chomsky". International Socialism. 1997. 24 May 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 October 2011.
  19. ↑ "The Accidental Bestseller Arxivləşdirilib 2012-10-02 at the Wayback Machine, Publishers Weekly, 5–5–03, accessed 05–03–11. "Chomsky's controversial political works…became mainstream bestsellers."
  20. ↑ 1 2 Lyons, 1978. səh. 15
  21. ↑ 1 2 Barsky, 1997. səh. 9
  22. ↑ 1 2 3 McGilvray, 2014. səh. 3
  23. ↑ Barsky, 1997. səh. 9-10
  24. ↑ 1 2 3 4 Sperlich, 2006. səh. 11
  25. ↑ Barsky, 1997. səh. 11
  26. ↑ Feinberg, 1999. səh. 3
  27. ↑ 1 2 Barsky, 1997. səh. 11-13
  28. ↑ Barsky, 1997. səh. 11–13
  29. ↑ Barsky, 1997. səh. 15
  30. ↑ 1 2 3 4 Barsky, 1997. səh. 15-17
  31. ↑ 1 2 Sperlich, 2006. səh. 12
  32. ↑ Barsky, 1997. səh. 21-22
  33. ↑ 1 2 Sperlich, 2006. səh. 14
  34. ↑ 1 2 3 McGilvray, 2014. səh. 4
  35. ↑ Lyons, 1978. səh. 17
  36. ↑ Lyons, 1978. səh. 15-17
  37. ↑ Barsky, 1997. səh. 14
  38. ↑ 1 2 Barsky, 1997. səh. 23
  39. ↑ 1 2 Sperlich, 2006. səh. 13
  40. ↑ 1 2 Lyons, 1978. səh. 23
  41. ↑ Barsky, 1997. səh. 17–19
  42. ↑ Barsky, 1997. səh. 17-19
  43. ↑ Sperlich, 2006. səh. 16-18
  44. ↑ 1 2 Barsky, 1997. səh. 47
  45. ↑ 1 2 Sperlich, 2006. səh. 16
  46. ↑ Sperlich, 2006. səh. 17
  47. ↑ Barsky, 1997. səh. 48-51
  48. ↑ 1 2 Sperlich, 2006. səh. 18-19
  49. ↑ Sperlich, 2006. səh. 32
  50. ↑ 1 2 Barsky, 1997. səh. 48-51-52
  51. ↑ 1 2 Sperlich, 2006. səh. 33
  52. ↑ 1 2 Sperlich, 2006. səh. 20
  53. ↑ Lyons, 1978. səh. 33
  54. ↑ Barsky, 1997. səh. 79
  55. ↑ Sperlich, 2006. səh. 33–34
  56. ↑ Sperlich, 2006. səh. 34
  57. ↑ Barsky, 1997. səh. 81
  58. ↑ Barsky, 1997. səh. 83-85
  59. ↑ 1 2 Sperlich, 2006. səh. 36
  60. ↑ McGilvray, 2014. səh. 4-5
  61. ↑ Sperlich, 2006. səh. 38
  62. ↑ Barsky, 1997. səh. 13
  63. ↑ Sperlich, 2006. səh. 20–21
  64. ↑ Sperlich, 2006. səh. 20-21
  65. ↑ Barsky, 1997. səh. 82
  66. ↑ Barsky, 1997. səh. 24
  67. ↑ Barsky, 1997. səh. 24–25
  68. ↑ Barsky, 1997. səh. 26
  69. ↑ Barsky, 1997. səh. 34–35
  70. ↑ Barsky, 1997. səh. 36
  71. ↑ Barsky, 1997. səh. 43–44
  72. ↑ Lyons, 1978. səh. 1
  73. ↑ Barsky, 1997. səh. 86-87
  74. ↑ Sperlich, 2006. səh. 38-40
  75. ↑ Barsky, 1997. səh. 87
  76. ↑ Lyons, 1978. səh. 19
  77. ↑ 1 2 Barsky, 1997. səh. 91
  78. ↑ 1 2 3 Sperlich, 2006. səh. 22
  79. ↑ Barsky, 1997. səh. 8891
  80. ↑ Sperlich, 2006. səh. 40
  81. ↑ 1 2 3 McGilvray, 2014. səh. 5
  82. ↑ Barsky, 1997. səh. 88–91
  83. ↑ Barsky, 1997. səh. 84
  84. ↑ Lyons, 1978. səh. 82
  85. ↑ Sperlich, 2006. səh. 41
  86. ↑ Barsky, 1997. səh. 96-99
  87. ↑ Lyons, 1978. səh. 6
  88. ↑ MacCorquodale, 1970. səh. 83–99
  89. ↑ Barsky, 1997. səh. 119
  90. ↑ Sperlich, 2006. səh. 23
  91. ↑ Barsky, 1997. səh. 101-102
  92. ↑ Barsky, 1997. səh. 102
  93. ↑ Knight, 2018
  94. ↑ Barsky, 1997. səh. 103
  95. ↑ Barsky, 1997. səh. 104
  96. ↑ 1 2 3 Barsky, 1997. səh. 120
  97. ↑ Lyons, 1978. səh. 56
  98. ↑ Sperlich, 2006. səh. 60–61
  99. ↑ Barsky, 1997. səh. 114
  100. ↑ 1 2 Sperlich, 2006. səh. 78
  101. ↑ 1 2 Sperlich, 2006. səh. 83
  102. ↑ 1 2 Barsky, 1997. səh. 123
  103. ↑ Lyons, 1978. səh. 12
  104. ↑ 1 2 3 Lyons, 1978. səh. 5
  105. ↑ Barsky, 1997. səh. 162–163
  106. ↑ 1 2 Barsky, 1997. səh. 127-129
  107. ↑ Barsky, 1997. səh. 121–122, 131
  108. ↑ 1 2 Barsky, 1997. səh. 121
  109. ↑ Barsky, 1997. səh. 121-122
  110. ↑ Albert, 2006. səh. 98
  111. ↑ Knight, 2016. səh. 34
  112. ↑ Barsky, 1997. səh. 153
  113. ↑ Sperlich, 2006. səh. 24-25
  114. ↑ Barsky, 1997. səh. 124
  115. ↑ Sperlich, 2006. səh. 80
  116. ↑ Barsky, 1997. səh. 123-124
  117. ↑ 1 2 3 Barsky, 1997. səh. 156
  118. ↑ 1 2 Greif, 2015. səh. 312–313
  119. ↑ Barsky, 1997. səh. 143
  120. ↑ Sperlich, 2006. səh. 51
  121. ↑ Barsky, 1997. səh. 175
  122. ↑ Barsky, 1997. səh. 167, 170
  123. ↑ Barsky, 1997. səh. 157
  124. ↑ Barsky, 1997. səh. 160-162
  125. ↑ 1 2 Sperlich, 2006. səh. 86
  126. ↑ Sperlich, 2006. səh. 85
  127. ↑ Barsky, 1997. səh. 187
  128. ↑ Sperlich, 2006. səh. 103
  129. ↑ Lukes, 1980
  130. ↑ Barsky, 1997. səh. 187–189
  131. ↑ Aeschimann, 2010. səh. 184
  132. ↑ Birnbaum, 2010. səh. 167
  133. ↑ Barsky, 1997. səh. 78
  134. ↑ Barsky, 1997. səh. 184
  135. ↑ Sperlich, 2006. səh. 91, 92
  136. ↑ Sperlich, 2006. səh. 91
  137. ↑ Sperlich, 2006. səh. 98
  138. ↑ Sperlich, 2006. səh. 136
  139. ↑ Sperlich, 2006. səh. 53
  140. ↑ Barsky, 1997. səh. 214
  141. ↑ 1 2 Sperlich, 2006. səh. 104
  142. ↑ Sperlich, 2006. səh. 107
  143. ↑ Sperlich, 2006. səh. 109–110
  144. ↑ Sperlich, 2006. səh. 110–111
  145. ↑ Sperlich, 2006. səh. 143
  146. ↑ The Hindu, 2001
  147. ↑ 1 2 Sperlich, 2006. səh. 120
  148. ↑ Sperlich, 2006. səh. 114–118
  149. ↑ 1 2 3 Sperlich, 2006. səh. 10
  150. ↑ Weidenfeld, 2017
  151. ↑ 1 2 Sperlich, 2006. səh. 25
  152. ↑ Sperlich, 2006. səh. 112–113, 120
  153. ↑ Younge, Hogue, 2012
  154. ↑ NAPF, 2014
  155. ↑ Ferguson
  156. ↑ Gold, 2016
  157. ↑ Harwood, 2016
  158. ↑ Ortiz, 2017
  159. ↑ Mace
  160. ↑ Vučić, 2018
  161. ↑ Bobanović, 2018
  162. ↑ 1 2 3 4 Baughman et al., 2006
  163. ↑ Lyons, 1978 və 4
  164. ↑ McGilvray, 2014 və 2-3
  165. ↑ Lyons, 1978. səh. 7
  166. ↑ Brain From Top To Bottom
  167. ↑ McGilvray, 2014. səh. 11
  168. ↑ Thornbury, 2006. səh. 234
  169. ↑ Dovey, 2015, 231
  170. ↑ Chomsky, 213
  171. ↑ O'Grady, 2015, 326
  172. ↑ Tomasello, 2003. səh. 284
  173. ↑ 1 2 3 Harlow, 2010. səh. 752
  174. ↑ Harlow, 2010. səh. 752–753
  175. ↑ Harlow, 2010. səh. 753
  176. ↑ Tomasello, 1995. səh. 131
  177. ↑ Morris, 2013. səh. 189
  178. ↑ Butterfield, Ngondi və Kerr, 2016
  179. ↑ Knuth, 2002
  180. ↑ Davis, Weyuker və Sigal, 1994. səh. 327
  181. ↑ 1 2 Hornstein, 2003
  182. ↑ 1 2 3 Szabó, 2010
  183. ↑ McGilvray, 2014. səh. 12
  184. ↑ 1 2 Barsky, 1997. səh. 95
  185. ↑ Sperlich, 2006. səh. 77
  186. ↑ 1 2 McGilvray, 2014. səh. 17, 158
  187. ↑ Sperlich, 2006. səh. 74
  188. ↑ McGilvray, 2014. səh. 16
  189. ↑ 1 2 McGilvray, 2014. səh. 158
  190. ↑ Sperlich, 2006. səh. 8
  191. ↑ 1 2 3 4 McGilvray, 2014. səh. 159
  192. ↑ 1 2 3 McGilvray, 2014. səh. 161
  193. ↑ Sperlich, 2006. səh. 71
  194. ↑ IWoW biographies
  195. ↑ Milne, 2009
  196. ↑ Sperlich, 2006. səh. 92
  197. ↑ 1 2 3 McGilvray, 2014. səh. 160
  198. ↑ 1 2 3 McGilvray, 2014. səh. 13
  199. ↑ McGilvray, 2014. səh. 14, 160
  200. ↑ McGilvray, 2014. səh. 18
  201. ↑ Democracy Now!, 2016
  202. ↑ Sperlich, 2006. səh. 15
  203. ↑ Barsky, 1997. səh. 168
  204. ↑ McGilvray, 2014. səh. 164–165
  205. ↑ McGilvray, 2014. səh. 169
  206. ↑ McGilvray, 2014. səh. 170
  207. ↑ Barsky, 1997. səh. 211
  208. ↑ 1 2 McGilvray, 2014. səh. 14
  209. ↑ McGilvray, 2014. səh. 14–15
  210. ↑ 1 2 3 McGilvray, 2014. səh. 15
  211. ↑ Sperlich, 2006. səh. 89
  212. ↑ 1 2 McGilvray, 2014. səh. 189
  213. ↑ McGilvray, 2014. səh. 199
  214. ↑ McGilvray, 2014. səh. 210
  215. ↑ McGilvray, 2014. səh. 200
  216. ↑ McGilvray, 2014. səh. 197, 202
  217. ↑ McGilvray, 2014. səh. 201–202
  218. ↑ Glaser, 2012
  219. ↑ Gendzier, 2017. səh. 314
  220. ↑ 1 2 Barsky, 1997. səh. 170
  221. ↑ Sperlich, 2006. səh. 76-77
  222. ↑ Sperlich, 2006. səh. 97
  223. ↑ Kalman, 2014
  224. ↑ Pilkington, 2010
  225. ↑ Bronner, 2010
  226. ↑ Al Jazeera, 2010
  227. ↑ Democracy Now!, 2010
  228. ↑ Rai, 1995. səh. 20
  229. ↑ Rai, 1995. səh. 37–38
  230. ↑ McGilvray, 2014. səh. 179
  231. ↑ McGilvray, 2014. səh. 178
  232. ↑ McGilvray, 2014. səh. 177
  233. ↑ McGilvray, 2014. səh. 179–182
  234. ↑ McGilvray, 2014. səh. 184
  235. ↑ Rai, 1995. səh. 70
  236. ↑ Rai, 1995. səh. 42
  237. ↑ 1 2 3 McGilvray, 2014. səh. 19
  238. ↑ Friesen, 2017. səh. 46
  239. ↑ Greif, 2015. səh. 313
  240. ↑ Cipriani, 2016. səh. 44–60
  241. ↑ Greif, 2015. səh. 315
  242. ↑ Otero, 2003. səh. 416
  243. ↑ McGilvray, 2014. səh. 162
  244. ↑ 1 2 Sperlich, 2006. səh. 7
  245. ↑ Barsky, 1997. səh. 116
  246. ↑ Barsky, 1997. səh. 206–207
  247. ↑ McGilvray, 2014. səh. 230
  248. ↑ Sperlich, 2006. səh. 9
  249. ↑ 1 2 McGilvray, 2014. səh. 6
  250. ↑ Sperlich, 2006. səh. 121
  251. ↑ Sperlich, 2006. səh. 69
  252. ↑ Barsky, 1997. səh. 199
  253. ↑ 1 2 3 4 Jaggi, 2001
  254. ↑ Barsky, 1997. səh. 169
  255. ↑ Democracy Now!, 2015
  256. ↑ Sperlich, 2006. səh. 60
  257. ↑ 1 2 Knight, 2016. səh. 2
  258. ↑ Flint, 1995
  259. ↑ Barsky, 1997. səh. 191
  260. ↑ Sperlich, 2006. səh. 24
  261. ↑ Barsky, 2007. səh. 107
  262. ↑ Lyons, 1978. səh. 2
  263. ↑ McGilvray, 2014. səh. 9–10
  264. ↑ Sperlich, 2006. səh. 42
  265. ↑ MSUM Cognitive Sciences
  266. ↑ Sperlich, 2006. səh. 39
  267. ↑ Sipser, 1997
  268. ↑ Knuth at Stanford University, 2003
  269. ↑ Graham, 2019
  270. ↑ Harris, 2010
  271. ↑ Radick, 2007. səh. 320
  272. ↑ Knuth, 2003. səh. 1
  273. ↑ Fulton, 2007
  274. ↑ Nobel Lecture, 1984
  275. ↑ Jerne, 1984
  276. ↑ Steedman, 1984. səh. 52–77
  277. ↑ Rohrmeier, 2007. səh. 97–100
  278. ↑ MIT, 1992
  279. ↑ Boden, 2006. səh. 593
  280. ↑ Boden, 2006. səh. 592
  281. ↑ Sperlich, 2006. səh. 114
  282. ↑ Sperlich, 2006. səh. 129
  283. ↑ Sperlich, 2006. səh. 142
  284. ↑ Barsky, 1997. səh. 153–154
  285. ↑ Braun, 2018
  286. ↑ Nettelfield, 2010. səh. 142
  287. ↑ Hudson, 2013
  288. ↑ Rabbani, 2012
  289. ↑ Horowitz, 2001
  290. ↑ Kay, 2011
  291. ↑ 1 2 Sperlich, 2006. səh. 100
  292. ↑ Cohn, 1995. səh. 37
  293. ↑ Winstanley, 2013
  294. ↑ 1 2 Sperlich, 2006. səh. 101
  295. ↑ 1 2 Weaver, 2016
  296. ↑ Sengupta, 2015
  297. ↑ Foreign Policy, 2005
  298. ↑ Cowley, 2006
  299. ↑ 1 2 3 Contemporary Authors Online, 2016
  300. ↑ 1 2 Deutsche Presse-Agentur, 2010
  301. ↑ SASA foreign membership, 2003
  302. ↑ Soundings, 2002
  303. ↑ 1 2 3 4 MIT Linguistics Program, 2002
  304. ↑ Inventio Musikverlag
  305. ↑ Soundtracksforthem: Interview, 2005
  306. ↑ Desmond Tutu to speak to Litndeb, 2009
  307. ↑ Honorary Members of IAPTI
  308. ↑ UoW–M, 2010
  309. ↑ Digital Journal, 2011
  310. ↑ Erdös Number at Oakland Univ, 2017
  311. ↑ Huxley, 2011
  312. ↑ IPB, 2017
  313. ↑ Pensoft (bee)
  314. ↑ JMI, 2007
  315. ↑ Viggo Mortensen's Spoken Word & Music CDs

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əlavə ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikianbarda Noam Çomski ilə əlaqəli mediafayllar var.