İsimlər

İsim — əşyanın adını bildirən əsas nitq hissəsi. Canlı və cansız varlığın adını bildirir. Kim? nə? hara? suallarından birinə cavab verir. İsmin 6 halı var: adlıq hal, yiyəlik hal, yönlük hal, təsirlik hal, yerlik hal və çıxışlıq hal. İsim hallanır, cəmlənir, mənsubiyyətə görə isimlər dəyişə bilir, tək və cəm olur, konkret və mücərrəd olur, şəxs şəkilçisi qəbul edə bilir. Lüğət tərkibindəki sözlərin çoxunu isimlər təşkil edir.

Gözlə görülməsi və əl ilə toxunulması mümkün olan, obyektiv aləmdə, fəzada müəyyən yer tutan əşyaların adını bildirən sözlər konkret isimlər adlanır. Məsələn, kitab, kağız, ot, süd, daş,günəş, ağac, stol, stul, və s^[1].

Gözlə görülməyən, toxunulması mümkün olmayan, təsəvvür olunan məfhum və anlayışların adını bildirən sözlər mücərrəd isimlər adlanır. Mücərrəd isimlər yalnız nə? sualına cavab verir. Məsələn, xəyal, arzu, fikir, müəllimlik, düşüncə,gözəllik və s. Hava, külək kimi isimlər konkret isim hesab olunur. Analıq, atalıq, bacılıq və s. isimləri həm konkret, həm də mücərrəddir. Məs:analıq hissi deyəndə mücərrəd, analığım gəldi dedikdə isə konkret hesab olunur^[1].

Sadə isimlər bir kökdən ibarət olur. İsimlərin

• , eləcə də sadə isimlərin qrammatik şəkilçilər qəbul edərək dəyişməsi onların quruluşuna təsir etmir.

Düzəltmə isimlər söz düzəldici (leksik) şəkilçilər vasitəsi ilə düzəlir. İsim düzəldən şəkilçilər 4 cür olur.

İsimdən isim düzəldən	Feildən isim düzəldən	Sifətdən isim düzəldən	Saydan isim düzələn
çı4	ış4	lıq4	lıq4 ıq4
lıq4	ki4
ıstan4	ıq4
ça2	ıcı4

-çı⁴: pambıqçı, dəmirçi balıqçı və s.

-lıq⁴: atalıq, yaxşılıq, düzənlik, dostluq və s.

-lı⁴: Rəhimli, Mahmudlu, və s.

-ça²: bağça, kitabça.

-cıq⁴: evcik, qulaqcıq.

-cığaz⁴: qızcığaz, gəlinciyəz, quşcuğaz və s.

-gil: dostumgil, bibimgil.

-i, -vi: Şirvani, Şirazi, Gəncəvi və s.

-ov, -ova, -yev, -yeva: Hüseynov, Hüseynova, Əliyev, Əliyeva.

-zadə: Abbaszadə, Əhmədzadə.

-anaq: Tozanaq.

-daş: yoldaş, sirdaş.

-stan (-ıstan⁴): Gürcüstan, gülüstan.

-xana: xəstəxana, kitabxana.

-at²: məlumat, təbliğat, mühacirət və s.

-dar: anbardar.

-dan: qənddan, güldan.

-laq: qışlaq, buzlaq.

-kən: yelkən.

-caq²: oyuncaq, əlcək.

-pik: yelpik.

-şünas: əmtəə şünas, şərqş ünas.

-gər: misgər, kimyagər

-izm: materializm, realizm, romantizm

-ist: idealist, realist

-baz: quşbaz, hoqqabaz

-iyyat: ədəbiyyat, əbədiyyət;

-iyyə:bədiiyyə, fərziyyə.

-saz: rəngsaz, saatsaz.

-kar: bəstəkar, sənətkar

-gah: səcdəgah, ibadətgah.

-ıltı: guppultu, pıçıltı.

-ış⁴: anlayış, baxış, duruş, çağırış və s.

-aq² (-q, -k): yataq, daraq, sarıq, döşək, istək və s.

-ma²: qovurma, qoşma, çəkmə, süzmə, bağlama və s.

-qı⁴ (ğı⁴): pusqu, asqı, sürtkü, qurğu, bölgü və s.

-tı⁴: qışqırtı, çığırtı, döyüntü və s.

-ıntı⁴: tapıntı, qazıntı, ovuntu, tikinti və s.

-ıcı⁴: alıcı, seçici, bölücü, bağlayıcı, soyuducu və s.

-ı⁴: yazı, pozu, örtü, çəki, qorxu və s.

-ıq⁴: sarmaşıq, asqırıq, barışıq, danışıq, bilik, örtük və s.

-ım⁴ (-əm, - m): aşırım, deyim, ölüm, durum, kəsim, qırpım və s.

-maq²: qazmaq, cırmaq, çaxmaq, yemək.

-qın⁴, -ğın⁴: basqın, qaçqın, uçqun, köçkün, qırğın, yanğın və s.

-ın⁴, -n: əkin, səpin, biçin, axın, talan və s.

-ar²: çapar, açar, dəyər, kəsər və s.

-acaq²: dolanacaq, qanacaq, yanacaq, sığınacaq və s.

-ır, -ir: kəsir, gəlir və s.

-id, üd: keçid, öyüd və s.

-caq²: oyuncaq, bürüncək, yığıncaq, yelləncək və s.

-ınc(inç;c) sevinc, qaxınc, güvənc, tıxac və s.

-ğa(gə)süpürgə, döngə, qovurğa, bölgə və s.

-anaq²: boğanaq, döyəcək, biçənək və s.

-mac²: tutmac, yanıltmac, bulamac və s.

-maca²: tapmaca, atmaca, bilməcə və s.

-ca²: düşüncə, əyləncə və s.

-laq²: udlaq və s.

-da: sevda və s.

-kəm:görkəm

Mürəkkəb isimlər iki və daha artıq sözün birləşməsindən əmələ gəlir. Mürəkkəb isimləri əmələ gətirən sözlər eyni nitq hissəsinə də, müxtəlif nitq hissələrinə də aid ola bilər. Bu cəhətdən, mürəkkəb isimlərin aşağıdakı növləri var:

• İsim+isim
• Sifət+isim
• Feildən+isim
• Feil+feil

Mürəkkəb isimlərin əmələ gəlməsi 3 cür olur:

• Heç bir köməkçi vasitə olmadan sözlər birləşərək mürəkkəb isim əmələ gətirir.
• Mürəkkəb ismin ikinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçili olur.
• Aralarında ha, a, ə şəkilçiləri işlənməklə felin təkrarı ilə.

Mürəkkəb isimlər də sadə və düzəltmə isimlər kimi, bir söz (bir leksik vahid) olduğuna görə bir vurğuya malik olur. Mürəkkəb ismi əmələ gətirən sözlər birlikdə tələffüz olunur və bir yerdə yazılır.

Birləşmələrlə ifadə olunan adlar mürəkkəb adlar hesab olunur. Mürəkkəb adlar bütövlükdə cümlənin bir mürəkkəb üzvü olur, amma mürəkkəb sözlər sadə cümlə üzvü olur.

• Ad və soyad
• Ad və ata adı
• Ad və ləqəb
• Ad və onlarla yanaşı işlənən bəy, xan, mirzə və bu kimi digər sözlər.

Əşyaların adlandırma qaydasına görə isimlər iki cür olur.

Ümumi isimlər eyni cinsli əşyaların hamısına birlikdə verilən adlardır. Dünyada nəqədər müxtəlif ağac növü var. Ancaq bunların hamısında ümumi cəhət var, hamısı ağacdır. Ona görə ağac sözü bunlara verilən ümumi addır, ümumi isimdir.

Eyni cinsli əşyaları bir-birindən fərqləndirmək üçün onlara verilən xüsusi adlara xüsusi isimlər deyilir. Xüsusi isimlərin də növləri də çoxdur. Onların bəziləri:

• İnsan adlarına aid xüsusi isimlər.
• Yer adlarına aid xüsusi isimlər.
• Əsər, mətbuat adlarına aid xüsusi isimlər.
• Su ilə əlaqədar xüsusi isimlər.

Eyni cinsli əşyaları bir-birindən fərqləndirmək üçün onlara verilən xüsusi adlara xüsusi isimlər deyilir. Xüsusi isimlərin də növləri də çoxdur.Onların bəziləri:

• İnsan adlarına aid xüsusi isimlər.
• Yer adlarına aid xüsusi isimlər.
• Əsər, mətbuat adlarına aid xüsusi isimlər.

• İşlənmə yerindən asılı olmayaraq, xüsusi isimlərin baş hərfləri həmişə böyük yazılır.
• Ümumi isimlərin baş hərfləri, bir qayda olaraq, kiçik yazılır.
• Ümumi isimlərin baş hərfləri aşağıdakı hallarda böyük yazılır:

a) Cümlənin əvvəlində.
b) Bir sıra mərkəzi idarə, təşkilat adlarında.
c) Şeir misralarının başlanğıc sözünün ilk hərfi.

d) Prezident adlarında

Azərbaycan dilində isimlər cəm şəkilçisi qəbul edərək cəmlənir. Şəkilçisi: -lar, -lər. Cəm şəkilçisi qəbul etməmiş isimlər təkdə, cəm şəkilçisi qəbul etmiş isimlər cəmdə hesab olunur. Təkdə olan isimlər əşyanın ümumi adıdır və qrammatik cəhətdən təkdə hesab olunur; cəmdə olan isimlər isə eyni əşyanın çoxluğunu bildirir.

Nitqdə bəzən xüsusi isimlər də cəm şəkilçisi ilə işlənir. Xüsusi isimlər cəmlənəndə də ilk hərfləri böyük yazılır: Xətailər, Vaqiflər.

İsimlərin bir qismi heç bir şəkilçi, heç bir köməkçi vasitələr olmadan topluluq bildirir. Məsələn: cəmiyyət, qoşun, naxır, dəstə, xalq, ordu, ilxı, el, alay və s. Topluluq bildirən isimlər təklik bildirən isimlərlə qarşı-qarşıya dayanır. Cəm isimlər və topluluq bildirən isimlər aşağıdakı cəhətlərdən fərqlənir:

• Cəm isimlər -lar, -lər şəkilçisi ilə formalaşır, topluluq bildirən isimlərin topluluq məzmunu onların öz daxilində olur.
• -lar, -lər şəkilçisi qəbul etmiş isimlər qrammatik cəhətdən cəmlənmiş isimlərdir, topluluq bildirən isimlər isə qrammatik cəhətdən cəm isimlər deyil.
• Topluluq bildirən isimlərə də -lar, -lər şəkilçisi əlavə edib onları cəmləndirmək olur. Məsələn, qoşunlar, partiyalar, dəstələr və s. İstisna olaraq bu toplu isimlər cəmləmir (cəm şəkilcisi qəbul etmir): camaat, əhali, şüəra(şairlər), üləma(alimlər).Əgər topluluq bildirən isimlər cəm isimlərdən fərqlənməsəydi, onlara cəm şəkilçisi əlavə etmək olmazdı.

İsimlər mənsubiyyət şəkilçiləri qəbul edərək sahib şəxslə mənsub əşya arasındakı əlaqəni, münasibəti bildirir. Buna görə də mənsubiyyət anlayışı normativ şəkildə iki komponentin iştirakı ilə ifadə olunur. Birinci tərəf sahib şəxsi, ikinci tərəf mənsub əşyanı bildirir. Birinci tərəf I və II şəxslərdə şəxs əvəzliyi, III şəxsdə həm şəxs əvəzliyi, həm də isimlərlə ifadə olunur. İkinci tərəf isimlərdən və isimləşmiş nitq hissələrindən ibarət olur və birinci tərəfdən asılı olaraq hər üç şəxsin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul edir; məs^[2]:

Mənsubiyyət şəkilçilərini göstərən cədvəl

Şəxslər	Şəkilçilər
I şəxs tək	-ım, -im, -um, -üm, -m
I şəxs cəm	-ımız, -imiz, -umuz, -ümüz, -mız, -miz, -muz, -müz
II şəxs tək	-ın, -in, -un, -ün, -n
II şəxs cəm	-ınız, -iniz, -unuz, -ünüz, -nız, -niz, -nuz, -nüz
III şəxs	-ı, -i, -u, -ü, sı, si, su, sü

• III şəxsin cəmini bildirən mənsubiyyət şəkilçisi yoxdur.

İsim cümlədə hal şəkilçisi qəbul edərək dəyişir. Bu dəyişmə cümlədə sözlərin əlaqəsini təmin edir. İsmin belə dəyişməsinə onun hallanması deyilir. Azərbaycan dilində ismin altı halı var:

• Adlıq hal
• Yiyəlik hal
• Yönlük hal
• Təsirlik hal
• Yerlik hal
• Çıxışlıq hal

İsmin hallarını, şəkilçilərini, suallarını göstərən cədvəl

İsmin halları	İsmin hallarının şəkilçiləri	İsmin hallarının sualları
Adlıq hal	—	Kim? Nə? Hara?
Yiyəlik hal	-ın4	Kimin? Nəyin? Haranın?
Yönlük hal	-a2	Kimə? Nəyə? Haraya?
Təsirlik hal	-ı4	Kimi? Nəyi? Haranı?
Yerlik hal	-da2	Kimdə? Nədə? Harada?
Çıxışlıq hal	-dan2	Kimdən? Nədən? Haradan?

Bu halda olan isimlər ancaq əşyanın adını bildirir, onun başqa əşyaya, hərəkətə münasibətini bildirmir. Cümlədə əsasən üç mövqedə işlənir:

• Mübtəda rolunda
• Xəbər rolunda
• Xitab rolunda

İsimlər lüğətlərdə ilkin formalarında yazılır; şərti olaraq onlar adlıq halda hesab olunur.

Qeyri-müəyyən Təsirlik hal:

Təsirlik hal 2 cür olur:Qeyri-müəyyən;Müəyyən Təsirlik hal.Müəyyən təsirlik halın sualı "nə?" olur.

Həm də ismi birləşmələr də mövcuddur.İsmi birləşmələr-əsas tərəfi(yəni birinci tərəfi) isim olan söz Söz birləşmələrinə ismi birləşmələr deyilir.Məsələn:qələmin şəkili və s.

• Nitq hissələri
• Buludxan Xəlilov

• 6-7-ci sinif Azərbaycan dili dərsliyi.
• Ş.Sadıq, E.Nəcəfov, A.Əsədov. Azərbaycan dili. Dərs vəsaiti. Bakı:Çaşıoğlu, 2009. - 272 s.