Əbül-Abbas əs-Saffah

Əbül Abbas Abdullah ibn Məhəmməd (ərəb. أبو العباس عبد الله بن محمد السفّاح‎) və ya Əs-Səffah (ərəb. السفّاح‎) (722^[1], Humeyma^[d] – 754^[1], Əl-Anbar, Abbasilər xilafəti) — İlk Abbasi xəlifəsi.

Əs-Səffah
ərəb. أبو العباس عبد الله السفاح‎
Əs-Səffahın xəlifəliyinin elan edilməsi, Məhəmməd Balaminin Tarixnaməsi
1. Abbasi xəlifəsi
Əvvəlki	Əməvilər sülaləsi
Sonrakı	Əl-Mənsur
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	722[1]
Doğum yeri	Humeyma[d], İordaniya
Vəfat tarixi	10 iyun 754
Vəfat yeri	Əl-Anbar, Abbasilər xilafəti
Vəfat səbəbi	Təbii çiçək
Fəaliyyəti	Xəlifə
Atası	Məhəmməd ibn Əli
Anası	Raitə Əl-Harsiyə
Həyat yoldaşı	Ümmüsələmə Əl-Məhzum
Uşaqları	Əbusəid Məhəmməd Raitə Əl-Səffah
Ailəsi	Abbasilər
Dini	islam
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Hümeymə qəsəbəsində dünyaya gəldi. Doğum tarixiylə bağlı 718–726-cı illər arasında müxtəlif tarixlər verilsə də, 722-ci ildə doğulduğu güman edilir. Əməvilərə qarşı tərtiblənən çevrilişin banisi Məhəmməd ibn Əlinin oğlu olan Əbül Abbas, uşaqlıq və gənclik illərini doğulduğu Hümeymə qəsəbəsində ailəsiylə birlikdə keçirdi. Böyük qardaşı İmam İbrahim, Əməvi xəlifəsi II Mərvan tərəfindən həbs edilmədən öncə qardaşı Əbül Abbası ailəsinin varisi elan etdi.

Abbasi birliklərinin Kufəyə girməsindən bir ay sonra — 749-cu ilin oktyabrında Əbül Abbas ailəsiylə birlikdə Kufəyə gəldi. Ancaq şəhərdə heç xoş qarşılanmadı. Belə ki, şəhərin hakimi və gizli Əməvi tərəfdarı olan Əbu Sələmə çevrilişi gecikdirməyə çalışırdı. Ancaq vəziyyət çox keçmədən anlaşıldı və Xorasan birliyinə aid 12 nəfər dərhal Kufəyə gələrək burada Əbül Abbasa biat etdi. Beləcə, Abbasi çevrilişinin tərtiblənməsində heç bir səyi olmayan Əbül Abbas 28 noyabr 749-cu ildə cümə günü Kufə məscidində ilk Abbasi xəlifəsi elan edildi və adına xutbə oxundu.

Əbül Abbas xəlifə elan edilsə də, Əməvi sülaləsi hələ də hakimiyyətdə idi və ölkənin böyük bir qismi Əməvi sülaləsiin idarəsində idi. Suriya və İraqın mərkəzində Abbasilərə qarşı ayaqlanmalar başladı. Əməvilərin İraqın mərkəzi olan Vasitdəki canişini ibn Hübeyrə təslim olmamışdı. Kufədən qaçan Əbu Sələmə qısa zamanda zərərsizləşdirildi (750).

Əbül Abbasın əmisi Abdullah ibn Əli idarəsindəki ordu Suriyaya doğru irəliləyirdi və son Əməvi xəlifəsi II Mərvan Dəclə çayı sahilində onları qarşıladı (16 yanvar 750). 10 gün davam edən döyüşün ardından II Mərvan məğlub oldu və Misirə qaçdı. Ancaq çox keçmədən ələ keçirilərək öldürüldü (avqust 750). Beləcə, bütün Suriyanın qapıları Abbasilərə açılmış oldu və Abbasi ordusu 26 aprel 750-ci ildə xilafətin paytaxtı Dəməşqə daxil oldu. Tabe olduğu son Əməvi xəlifəsinin ölüm xəbərinin gəlməsiylə Vasit canişini ibn Hübeyrə 11 aylıq mühasirənin ardından təslim olmağa məcbur oldu. Ancaq bağlanan təslim sazişinə zidd olaraq başda ibn Hübeyrə olmaqla, bir çox mühüm Əməvi tərəfdarı edam edildi.

Əməvi sülaləsi mənsublarının zalımca qətlə yetirilməsi isə Suriya və Əl-Cəzirə şəhərlərində bəzi üsyanlara səbəb oldu. Bu üsyanların böyük bir qismi xəlifənin qardaşı Əbu Cəfər və əmisi Abdullah ibn Əli tərəfindən yatırıldı. Bir çox üsyan rəhbəri isə ya döyüşlərdə həlak oldu, ya da ələ keçirilərək qətlə yetirildi. 751-ci ildə Buxarada başlayan üsyan da qanlı bir şəkildə yatırıldı və şəhər 3 gün boyunca talan edildi. Ələ keçirilən üsyançılar şəhər qapılarına asılaraq əhaliyə nümayiş etdirildi.

Əbül Abbas dönəminin ən mühüm hadisəsi isə Çin ordusunun məğlub edildiyi Talas müharibəsidir (iyul 751). Bu məğlubiyyətlə Çin Qərbi Türkistan bölgəsindəki nüfuzunu tamamilə itirdi.

Əbül Abbas daxili çəkişmələrə son qoyaraq müsəlmanların birliyini təmin etmiş, Əndəlüs və şimali Afrikanın qərb torpaqları istisna olmaqla, bütün İslam dünyasında xəlifə olaraq tanınmışdır. Kufədə adına oxunan ilk xütbədə özünü Səffah, yəni Qantökən olaraq adlandıran Əbül Abbas sonrakı illərdə Əməvi sülaləsi mənsublarına qarşı törətdiyi qanlı cinayətlərlə bu ləqəbinin haqqını vermişdir Xilafətin mərkəzini Kufədən Haşimiyyəyə, ordan isə Ənbara daşıyan Əbül Abbas 5 illik xəlifəliyin ardından tutulduğu çiçək xəstəliyi (və ya humma) səbəbilə 10 iyun 754-cü ildə Ənbarda öldü.

Haşim ibn Əbdülmanaf

Əbdülmütəllib ibn Haşim

Abbas ibn Əbdülmüttəlib (Peyğəmbərin əmisi)

Abdullah ibn Abbas

Əli ibn Abdullah

Məhəmməd ibn Əli

İmam İbrahim

Əs-Səffah

Əl-Mənsur

• Halîfe b. Hayyât, et-Târîḫ (Ömerî), s. 324, 327, 328, 330–341.
• Ya‘kūbî, Târîḫ, II, 332, 345, 346, 349–363, 365.
• Taberî, Târîḫ (de Goeje), III, 2388, ayrıca bk. İndeks.
• Mes‘ûdî, Mürûcü’ẕ-ẕeheb (Abdülhamîd), III, 233–237, 247, 248, 251–280.
• Makdisî, el-Bedʾ ve’t-târîḫ, VI, 69–76.
• İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, V, 406–416, 421, 425–427, 432–437, 439–448, 450–454, 458–468.
• İbnü’t-Tıktakā, el-Faḫrî, s. 144–146, 148, 150–152, 155–158, 165–168.
• Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, VI, 77–80.
• J. Wellhausen, Arap Devleti ve Sukutu (trc. Fikret Işıltan), Ankara 1963, s. 257–262.
• Hudarî, Muḥâḍarât: ʿAbbâsiyye, s. 46–53.
• M. A. Shaban, Islamic History, Cambridge 1976, I, 185–189; II, 1–5.
• Hakkı Dursun Yıldız, İslâmiyet ve Türkler, İstanbul 1976, s. 32–38.
• Hitti, İslâm Tarihi, II, 437–446.
• Barthold, Türkistan, s. 210–213.
• Hüseyin Atvân, ed-Daʿvetü’l-ʿAbbâsiyye: Mebâdiʾ ve esâlîb, Beyrut, ts. (Dârü’l-cîl), s. 166–172.
• Ahmet Çelebi, "Abbasîler Devri", Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul 1986, III, 25–62.
• Ahmed Zekî Safvet, Cemheretü resâʾili’l-ʿArab, Beyrut, ts. (el-Mektebetü’l-ilmiyye), s. 9–10.
• H. F. Amedroz, "On the Meaning of the Laqab al-Saffâh", JRAS (1907), s. 660–663.
• S. Moscati, "Le Massacre des Umayyades", Ar.O, XVIII (1950), s. 88–115.
• a.mlf., "Abu’l-ʿAbbās al-Saffāh", EI2 (Fr.), I, 106.
• K. V. Zettérsteen, "Ebu’l-Abbâs", İA, IV, 66–67.