Əhməd Midhət

Əhməd Midhət (türk. Ahmet Mithat Efendi; 1844^[1][2][…], Konstantinopol – 1912^[1][2][…], Konstantinopol) — Osmanlı yazıçısı, jurnalisti və nəşriyyatçısı. Tənzimat dövrünün yazıçılarındandır. O, türk ədəbiyyatının əsl mənada ilk məşhur müəllifidir. 1870-ci ildə Devir (Çağ) adlı bir qəzet çıxartdı, lakin ilk sayında qapadıldı. Az müddət sonra Bədr adı ilə buraxıldı. 1878-ci ildə nəşrə başlayan və nəşr ömrünü 1921-ci ilə qədər davam etdirən “Tercüman-ı Hakikat” qəzeti Osmanlı mətbuatı tarixinin ən uzunömürlü və təsirli nəşrlərindən biri olmuşdur. Onun məzarı Fateh məscidində, II Mehmed türbəsinin də yerləşdiyi ayrıca hissədədir.

Əhməd Midhət
Doğum tarixi	1844[1][2][…]
Doğum yeri	Konstantinopol, Osmanlı imperiyası
Vəfat tarixi	1912[1][2][…]
Vəfat yeri	Konstantinopol, Osmanlı imperiyası
Fəaliyyəti	yazıçı, jurnalist, tərcüməçi, naşir, siyasətçi
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Türkiyə Milli Təhsil Nazirliyinin 100 böyük türk ədəbiyyatçısı siyahısındadır.

Əhməd Midhət bir sıra tarixi və məişət romanlarının, hekayə və oçerklərin müəllifidir. Avropa ədəbiyyatından çoxlu tərcümələr etmişdir. "Xaceyi-əvvəl" ("Birinci müəllim") adı ilə məşhur olmuşdur^[3].

Əhməd Midhət Əfəndi İstanbulun Tophanə səmtində doğulub.^[4]

1844-cü ildə İstanbulun Tophane mahalında anadan olub. Atası bez satan Süleyman ağa, anası isə dərzi Nefise xanım idi.^[5] Anasının ilk evliliyindən Hafiz İbrahim adlı böyük qardaşı və Həlimə, Şərifə və İsmət adlı bacıları vardı.^[6]

O, 6-7 yaşında atasını itirib və ailəsi böyük maddi sıxıntıya düşüb. O, ailəsi ilə birlikdə böyük qardaşı Hafiz Ağanın rayon müdiri işlədiyi Vidinə gedib və bir məhəllə məktəbində oxumağa başlayıb. Növbəti il ​​İstanbula qayıtdı və təhsilini Tophane İbtidai məktəbində davam etdirdi. O, 1857-1861-ci illərdə Misir bazarında bir bitki dükanında şagird kimi çalışmışdır.^[7]

1861-ci ildə böyük qardaşı yenidən Vidin şəhərinə təyin olunduqdan sonra Vidinə getmiş, sonra Midhət Paşa qardaşını da özü ilə götürüb Niş şəhərinə getmiş və 1864-cü ildə üç illik Nis orta məktəbini bitirmişdir.

Midhət paşa Dunay valisi təyin edildikdən və qardaşını Ruse əyalət mərkəzinə gətirdikdən sonra, özü də Rusedəki bir dövlət idarəsinə məmur olaraq təyin edildi. Xidmətini davam etdirərkən ərəb, fars və fransız dillərini təkmilləşdirməsini təqdir edən Midhət paşa ona öz adını qoyur. Beləliklə, onun əsl adı olan "Ahmet"in yanına "Midhət" əlavə olunub və o, bu şəkildə söylənməyə başlayıb. Bu dövrdə dövlət qulluğu vəzifələri ilə yanaşı, Təşkilat Qanununa uyğun olaraq çıxan “Tuna” qəzetinin redaksiya işlərində köməkçi olub.

1866-cı ildə böyük qardaşının yanında tərcüməçi işləməyə getdiyi Sofiyada ailəsinin xahişi ilə evləndi. Tezliklə Ruseyə qayıtdı və müxtəlif işlərdə çalışdı. 1868-ci ildə "Tuna" (Dunay) qəzetində yazıçı kimi fəaliyyətə başladı və qəzetin baş redaktoru oldu. Bu dövrdə görüşdüyü İmmiqrasiya Komissiyası sədri Şakir bəyin evində uzun müddət qonaq olan Əhməd Midhat onun zəngin kitabxanasından bəhrələnmiş və ilk dəfə Şakir bəyin Rumıniyalı musiqiçi həyat yoldaşı sayəsində qərb incəsənəti ilə tanış olmuşdur.^[8]

1869-cu ildə dövlət şurasının sədri Midhət Paşa Bağdad valiliyinə təyin olunduğu zaman, Şakir Paşanı Bağdada mərkəzi vali təyin edərkən Əhməd Midhət də onunla Bağdada getmək istəyir. Bu xahişi qəbul edən Midhət paşa ona mətbəə qurmağı tapşırır və onu nəşr olunacaq “Zevra” qəzetinə rəhbər təyin edir.

Bağdada səfəri zamanı rəssam Osman Hamdi Bəylə tanış olur. Osman Hamdi ilə dostluğu sayəsində Qərb mədəniyyəti ilə tanış oldu. Bağdadda olarkən Məhəmməd Zuhavi və Şirazlı yarım dərviş Məhəmməd Bəkir Can Müəttarla tanışlığı onun mədəniyyətini genişləndirdi və öyrənmək həvəsini artırdı.^[5]

O, Bağdadda həm qəzet müdiri işləmiş, həm də incəsənət məktəbi tələbələri üçün elmi kitab hazırlamışdır. Kitabı təhsil nazirliyinin müsabiqəsində mükafat qazanmış və dərslik kimi istifadə olunmuşdu. Dövrün maarif naziri Mehmed Əsad Saffət Paşa ilə yazışmaları onun İstanbula qayıtmaq istəyinə səbəb olur.

Bəsrə valisi olan böyük qardaşı Hafiz İbrahimin vəfatı ilə 1871-ci ildə vəzifəsindən istefa edən Əhməd Midhət ailəsinin dolanışığını öz üzərinə götürmək üçün İstanbula qayıdır. “Ceride-i Askeriye” və “Basiret” qəzetlərində çalışmaqla yanaşı, mətbəəsini qurmuş, əsərlərini çap etdirmişdir. Əvvəl öz evinin alt mərtəbəsində qurduğu mətbəəni bir müddət sonra Eminönündə kirayələdiyi bir otağa köçürür.^[5] O, Türkiyə ədəbiyyatının ilk hekayələr toplusu olan “Lətaif-i Rivayət” adlı kitabını yazmışdır.. O, “Letâif-i Rivayət” və “Kıssadan pay” əsərlərini yazmış və bu əsərləri sataraq çörək qazanmağa çalışmışdı. İlk sayında bağlanan “Dövr” və 13-cü sayında bağlanan “Bədir” qəzetlərindən sonra “Dağarcık” adlı dərgisini nəşr etdirdi.

Bu dövrdə Gənc Osmanlılarla əlaqələr quran Əhməd Midhat Əbuziya Tofiq vasitəsilə Namiq Kamalla tanış olur. Öz əsərləri ilə yanaşı, qəzetlərdə məqalələri də dərc olunub. Namiq Kamalın nəşrə başladığı “İbrət” qəzetinin daimi yazarlarından biri oldu. 1873-cü ildə özünün "Dağarcık" jurnalında yazdığı məqalələr və Yeni Osmanlılarla yaxınlığı səbəbindən tənqidlərə məruz qaldı. Xüsusən də jurnalın 4-cü sayında dərc olunan “Divardan bir səda” adlı məqaləsinə görə o dinsizlikdə ittiham edildi. Namık Kamalın "Vətən, yaxud Silistrə" pyesinin yaratdığı atmosferdə Gedikpaşa Teatrında olarkən 6 aprel 1873-cü ildə Əbuziya Tofiq ilə birlikdə Rodosa sürgün edildi.^[5]

38 aylıq sürgündə olduğu müddətdə çoxlu sayda əsərlər nəşr etdirmiş, Rodoslu uşaqlarına dərs demiş, “Süleymaniyyə mədrəsəsi” adlı ibtidai məktəb açmışdır. Ən məhsuldar dövrlərindən birini yaşayan müəllif “Həsən Mellah”, “Hüseyin Fellah”, “Yenidən dünyaya gəlmək və ya İstanbulda olanlar” kimi mühüm əsərlərini burada qələmə alıb. İstanbulda çıxan "Kırkambar" jurnalına məqalələr göndərirdi. Əbdüləzizin ölümü və V Muradın hakimiyyətə gəlməsindən sonra çıxan ümumi amnistiya nəticəsində İstanbula qayıtmasına icazə verildi.

İstanbula qayıtdıqdan sonra o, jurnalistika, nəşriyyat və roman yazmaqla məşğul olub. İstanbula qayıtdıqdan 15 gün sonra “İttihad” qəzetini nəşr etdirdi. “Vakit” qəzetində yazıçı (1877), “Təqvim-i Vakayi”də (1878) müdir oldu. Bu dövrdə qələmə aldığı və sürgünə qədərki həyatından və sürgün illərindən bəhs etdiyi “Mənfa” əsərində Yeni Osmanlıları tənqid etmişdir; “Üss-i İnkılab” adlı əsərində II Əbdülhəmidin siyasətini tərifləməklə yeni sultanın diqqətini çəkdi.

27 iyun 1878-ci ildə Osmanlı sarayının dəstəyi ilə “Tercüman-ı Hakikat” qəzetini nəşr etməyə başladı. Qəzet Osmanlı mətbuatı tarixində ən uzunömürlü və təsirli nəşrlərdən biri oldu. Əvvəlcə qəzet üçün bütün yazıları özü yazırdı. Zamanla qəzetin müəllifləri sırasına daxil olan Əhməd Cevdət, Hüseyn Rəhmi Gurpınar, Əhməd Rasim kimi adlar bu qəzetin köşə yazılarında məşhurlaşıb. 1879-cu ildə "Matbaayı Amire"-yə müdir təyin edildi.

Rodosdakı sürgündən qayıtdıqdan sonra Kabataşda yeni evə köçən Əhməd Midhət Əfəndi burada şair Fitnət Xanımla qonşu olur. Anası Nefise xanımın bacısı qızı olan Fitnət xanımla arasında yaranan sevgi məktublar vasitəsilə sürdürülüb. Onların yazışmaları 1944-cü ildə kitab şəklində çap olunub.^[8]

1880-ci ildə Beykozda ferma alır. O, öz torpağından çıxan suya “Sırmakeş” adını verib, onu qablaşdıraraq içməli suyu satmağa başlayır. O, Beykoz sahilində malikanə alaraq və bu malikanədə sənət və ədəbiyyat dairələrindən çoxlu insanı qonaq edir. 1884-cü ildə böyük qızı Medihəni Naci müəllimə ərə verir.

1883-cü ildə “Tercüman-ı Hakikat”ın ədəbiyyat səhifəsinin idarəçiliyini kürəkəni müəllim Naci öz üzərinə götürür. Lakin Əhməd Midhət köhnə ədəbi vərdişlərini müdafiə edən kürəkəni ilə aralarında fikir ayrılığı yarandığından iki ildən sonra onu qəzetdən qovur. 1888-ci ildə "Gümüş imtiyaz medalı", 1889-cu ildə "Bala rütbəsi" və ikinci dərəcəli "Məcidi" ordeni almışdır. 1888-ci ildə Türkiyə təmsilçisi olaraq Stokholmda keçrilən VIII Şərqşünaslar Konqresində (Şərq Elmləri Konqresi) iştirak etmişdir.^[8] Qayıdandan sonra öz müşahidələri əsasında “Avropada bir Cevelan” kitabını nəşr etdirdi.

O, 1895-1908-ci illərdə Karantin Naziri olub.^[9] 1908-ci ilə qədər “Tercüman-ı Hakikat”da roman, hekayə və məqalələr yazmağa davam etdi.

Müəllif, İkinci Məşrutiyyət dönəmində yaş məhdudiyyətinə görə təqaüdə çıxdı. Yazıları əvvəlki kimi populyar olmadığından yazıçılıq həyatından uzaqlaşdı^[5]; Nazirlər Kabinetinin xüsusi qərarı ilə Darülfünunda ümumi tarix, fəlsəfə tarixi; Darülmuallimatda tarix və pedaqogika kursları; Mədrəset-ül-Vaizində dinlər tarixindən mühazirələr oxudu; bundan əlavə könüllü olaraq Darüşşafakada dərs deyirdi. 28 dekabr 1912-ci ildə Darüşşafakada xidmətdə olarkən ürək tutmasından öldü. O, Fateh məscidi qəbiristanlığında dəfn edilib.

Ölümünə qədər iki yüzdən çox əsəri nəşr etdirən Əhməd Midhət türk ədəbiyyatının həqiqi mənada ilk məşhur müəllifidir. Onun ən böyük arzusu kitab oxuyan bir cəmiyyət yaratmaq idi.^[5] O, topluma müraciət etmək, onların dərdlərinə kömək olmaq qayğısı ilə çoxlu əsərlər yaratmış, “qırx at gücünə malik yazı makinası” kimi tanınmışdır.

Əsərlərində Avropanın elmini, sənayesini, zəhmətkeşliyini tərifləyərkən, Osmanlı cəmiyyətinin əxlaq dəyərlərinin qorunub saxlanmasının vacibliyini vurğulamışdır. O, gənc yazarları dəstəkləyir və dildə sadələşdirməni müdafiə edir, dövlətə və dinə itaətsizliyi, tənbəlliyi, israfçılığı, iddialılığı tənqid edirdi. Məhsullarını daha çox hekayə və roman janrında verirdi. Roman və hekayələrini, xalq hekayəçiliyindən Qərb üslublu hekayə və romanlara keçid kimi qiymətləndirmək olar.^[8] O, teatr sahəsində də çalışıb, “Açıkbaş, Əhz-i Sar, Ziba” kitabları ilə dram və operettalar hazırlayıb.

Onun fransız dilindən roman tərcümələri Qərb ədəbiyyatının ilk tərcümə nümunələrini təşkil edir. Romanları Namiq Kamal, Şəmsəddin Sami və Sami Paşazadə Səzai ilə birlikdə onu ilk türk romançıları nəslinin üzvü etdi.

Jurnalistika ilə yanaşı tarix, coğrafiya və fəlsəfə ilə də maraqlanırdı; O, daha çox Qərb mənbələrindən istifadə edərək yazdığı bu əsərləri həm kitab ölçüsündə, həm də fasikül şəklində nəşr etdirmişdir.