Əxlaq fəlsəfəsi

Etika (q.yun. ἠθικόν qədim dilində isəŞ ἦθος — əxlaq, ənənə mənalarını verir. Fəlsəfənin ən böyük hissələrindən biri olub insan mənəviyyatını əhatə edir. Çiçero (3 yanvar, b.e.ə. 106; † 7 dekabr b.e.ə. 43) ilk dəfə olaraq "etikanı" tərcümə edərək öz dövründə "fəlsəfə mənəviyyatı" anlayışını daxil etmişdir. Əxlaq fəlsəfəsi də adlandırılır

Etika – [yun. ethika, ethos – adət, xasiyyət]

1. İctimai şüur formalarından biri kimi əxlaq, tərbiyə və mənəviyyat haqqında fəlsəfi nəzəriyyə. Məsələn, materialist etika, Hegel etikası.
2. Hər hansı sinfin, cəmiyyətin, ictimai təşkilatın əxlaq qaydaları.

Etika və ondan yaranan fənlər (hüquq, dövlət və sosial fəlsəfə) praktiki fəlsəfə qrupuna daxil edilirlər. Çünki onlar insan davranışı ilə bağlıdırlar. Nəzəri fəlsəfəyə məntiq, qavrama nəzəriyyəsi və metafizika daxildir.

Fəlsəfə fənninə ilk dəfə olaraq Aristotel Etika adı verilmişdir. Bununla o adətlərin, ənənələrin elmi yaranmasını nəzərdə tuturdu. Ancaq ona qədər artıq etika fəlsəfi düşünmənin tərkib hissinə çevrilmişdir. Bunun arxasında Sofisitlərin insan idrakının arxasında onların adət və ənənələri durması idi. Aristotel fikirləşirdi ki, insan praktikası əsaslı və nəzəri cəhətdən mövcud olan əksetdirməyə yol tapa bilər. Bu baximdan etika insanın materiya ilə davranışı, bu materiyanın fəlsəfi üsullarla işləyən normativlər əsasında qiymətləndirilmıəsi və bunun əsasında əldə edilən biliklər əsasında praktikada tətbiqini fadə edir.

Etika — doğru və yanlış davranışları, əxlaqi prinsipləri və dəyərləri araşdıran fəlsəfi sahədir. İnsanların necə davranmalı olduğunu, əməllərinin hansı prinsiplərə əsaslanmalı olduğunu, əxlaqi qərarların necə formalaşdığını və nə üçün bəzi dəyərlərin daha üstün olduğunu sual edir. Etika yalnız fərdi davranışları deyil, eyni zamanda cəmiyyətdəki sosial münasibətləri və kollektiv məsuliyyətləri də əhatə edir.

Etikanın əsas istiqamətləri

1. Normativ etika: Bu sahə insanların nə etməli olduğunu müəyyən edən prinsipləri öyrənir və hansı davranışların düzgün olduğunu araşdırır. Normativ etikanın məqsədi, insanlar üçün əxlaqi istiqamətlər təyin edən qaydalar və prinsiplər yaratmaqdır.

Normativ etika üç əsas istiqamətə bölünür:

• Faydalıçılıq (Utilitarizm): Bir əməl, mümkün qədər çox insana fayda verirsə, əxlaqi olaraq doğrudur. Bu yanaşmaya görə, nəticənin gətirdiyi xoşbəxtlik əsasdır.

• Vəzifə etikası (Deontologiya): Əməllərin dəyərləndirilməsində niyyətə və qaydalara üstünlük verir. Kantın prinsiplərinə əsaslanan bu yanaşmada, əməli düzgün edən onun nəticəsi deyil, əməl edilərkən əsas götürülən universal qaydalardır.

• Fəzilət etikası: Əməllərdən çox, insanın xarakteri və mənəvi keyfiyyətləri önəmlidir. Bu yanaşmaya görə, insanın yaxşı xarakterə və fəzilətlərə sahib olması düzgün davranış üçün əhəmiyyətlidir.

2. Metaetika: Metaetika əxlaqi dəyərlərin, terminlərin və mühakimələrin mənbəyini araşdırır. Bu sahədə verilən əsas suallar əxlaqi prinsiplərin obyektiv və ya subyektiv olması, əxlaqi biliklərin necə qazanıldığı və “doğru” və “yanlış” kimi anlayışların hansı mənanı ifadə etdiyi ilə bağlıdır. Metaetika əxlaqi dəyərlərin insan düşüncəsində necə formalaşdığını və əxlaqi mühakimələrin rasional əsaslarının olub-olmadığını sorğulayır.

3. Tətbiqi etika: Tətbiqi etika əxlaqi nəzəriyyələri spesifik sahələrdəki real problemlərə tətbiq edir. Bu sahə, tibbi etika, biznes etikası, bioetika, ətraf mühit etikası və texnologiya etikası kimi mövzuları əhatə edir.

Məsələn, tətbiqi etikada belə suallara cavab tapılır:

• Genetik modifikasiya etikdirmi?

• İş yerlərində davranış qaydaları hansı prinsiplərə əsaslanmalıdır?

• Texnologiya və süni intellektin inkişafı hansı əxlaqi sərhədləri keçməməlidir?

Etika və Əxlaq arasındakı fərq

“Etika” və “əxlaq” çox vaxt bir-birinin yerinə istifadə olunsa da, bəzi fəlsəfi cərəyanlarda fərqləndirilir. “Əxlaq” adətən şəxsi inanc sistemləri və ya fərdi davranış qaydaları kimi qəbul edilir, “etika” isə bu qaydaları araşdıran və prinsipləri daha ümumi şəkildə nəzərdən keçirən nəzəri bir sahə kimi qiymətləndirilir.

Etikanın əhəmiyyəti

Etika insanların həyatlarını mənalı və məsuliyyətli bir şəkildə sürmələrinə kömək edir. Cəmiyyətdəki sosial ədalət, insan hüquqları və kollektiv məsuliyyət kimi məsələlər etika çərçivəsində müzakirə olunur. Etika insanların şəxsi və ictimai həyatda daha balanslı və məsuliyyətli qərarlar vermələrinə dəstək olur və bununla da cəmiyyətdə harmoniyanı və dəyər sistemlərinin qurulmasını təmin edir.

Etikanın əsas sualları

Etika insan həyatında və sosial münasibətlərdə cavab axtarılan bəzi fundamental sualları ortaya qoyur:

• İnsanlar nə üçün əxlaqi davranmalı və başqalarına qarşı məsuliyyət hiss etməlidir?

• Əxlaqi qərarlar subyektiv yoxsa obyektiv əsaslara söykənir?

• Cəmiyyətin rifahı üçün hansı əxlaqi prinsiplərə əməl edilməlidir?

Ümumiyyətlə, etika sahəsi insanları öz davranışları barədə düşünməyə və həm şəxsi, həm də kollektiv rifah naminə daha düzgün qərarlar qəbul etməyə təşviq edən bir fəlsəfi disiplin kimi mühüm rol oynayır.

Əxlaq fəlsəfəsi və etika bir-biri ilə sıx bağlı olan, lakin fərqli aspektləri vurğulayan iki fəlsəfi sahədir. Çox vaxt bu terminlər sinonim kimi istifadə edilsə də, onların arasındakı fərqlər daha dərindən anlaşıldıqda daha aydın olur.

Əxlaq fəlsəfəsi

Əxlaq fəlsəfəsi — insan davranışının təməl prinsiplərini, dəyərlərini və normativ sistemlərini araşdıran geniş bir fəlsəfi sahədir. Burada əsasən insanların niyə yaxşı və ya pis, doğru və ya yanlış əməl etdikləri, əxlaqi dəyərlərin və qaydaların təməli sorğulanır.

Əxlaq fəlsəfəsi bu kimi əsas sualları gündəmə gətirir

• Əxlaqi dəyərlər necə yaranır? Onlar obyektiv, yoxsa subyektivdir?

• İnsanlar yaxşı və pis anlayışlarını haradan əldə edir?

• Əxlaq universaldır, yoxsa müxtəlif mədəniyyətlərə görə dəyişir?

Əxlaq fəlsəfəsi daha çox nəzəri məsələləri, əxlaqi dəyərlərin əsasını və əxlaqi mühakimələrin doğruluğunu müzakirə edir. Bu sahə normativ etika, metaetika və tətbiqi etikaya bölünən geniş bir sahədir və insan həyatının mənəvi tərəfləri ilə bağlı suallara cavab tapmağa çalışır.

Etika

Etika isə əxlaq fəlsəfəsinin təcrübə yönümlü, tətbiqi aspektini əhatə edən sahədir. O, spesifik dəyərləri və qaydaları ortaya qoyur və insanların necə davranmalı olduğunu müəyyənləşdirən norma və prinsipləri formalaşdırır. Etika, fərdlərin və cəmiyyətin mənəvi davranış standartlarını öyrənir və tətbiq olunan etik qaydalar vasitəsilə daha yaxşı cəmiyyət yaratmağa çalışır.

Etikanın əsas alt sahələri bunlardır

• Normativ etika: İnsanların necə davranmalı olduğu barədə norma və qaydalar təklif edir.

• Metaetika: Əxlaqi dəyərlərin təməlini və əxlaqi ifadələrin mənşəyini incələyir.

• Tətbiqi etika: Etik prinsipləri spesifik situasiyalara tətbiq edir və bioetika, iş etikası, ətraf mühit etikası kimi xüsusi sahələri əhatə edir.

Etika insan davranışının daha praktik aspektləri ilə maraqlanır və insanlar və cəmiyyət üçün daha yaxşı və daha ədalətli davranış qaydaları təyin etməyə çalışır.

Əxlaq fəlsəfəsi və Etika arasındakı fərq

1. Nəzəri və praktik yanaşma: Əxlaq fəlsəfəsi əxlaqın təməl nəzəri sualları ilə məşğul olduğu halda, etika daha çox bu nəzəriyyələri gündəlik həyatın spesifik vəziyyətlərinə tətbiq edir.

2. Dərinlik və məlumat: Əxlaq fəlsəfəsi daha geniş və abstrakt sualları araşdırır. Məsələn, “Niyə yaxşı olmalıyıq?” və ya “Əxlaq mütləq və ya nisbi dəyərdir?” suallarına cavab tapmağa çalışır. Etika isə konkret vəziyyətlərdə düzgün və ya yanlış olan davranışları müəyyənləşdirir.

3. Sosial tətbiq: Etika insan davranışlarını normallaşdırmaq və cəmiyyətdə ədalət və harmoniya yaratmaq məqsədi daşıyır. Əxlaq fəlsəfəsi isə daha geniş mənada dəyərlərin və qaydaların əsaslandırılması ilə maraqlanır.

Yekun

Əxlaq fəlsəfəsi daha çox düşüncə və əsaslandırmalar üzərində dayanır və əxlaqi dəyərlərin təməlini sual edir, etika isə insanların davranışlarına dair qaydaları ortaya qoyaraq gündəlik həyatda onların tətbiqinə yönəlir. Hər iki sahə insanları daha mənalı və dəyərlərə uyğun bir həyat sürməyə təşviq edir və cəmiyyətdəki münasibətlərin daha ədalətli və balanslı olmasına kömək edir.

• Etika məqalələri indeksi
• Etikanın xülasəsi
• Praktiki fəlsəfə
• Əxlaq elmi