Açıq elm və elmi piratlıq

Açıq elm — elmi tədqiqatı (publikasiyalar, məlumatlar, fiziki nümunələr və proqram təminatı daxil olmaqla) və onun yayılmasını cəmiyyətin bütün səviyyələri, həvəskar və ya peşəkarlar üçün əlçatan etmək məqsədini daşıyan hərəkat.^[1][2] Açıq elm əməkdaşlıq şəbəkələri vasitəsilə paylaşılan və inkişaf etdirilən şəffaf bilikdir.^[3] Burada açıq tədqiqatların nəşri, açıq çıxış üçün kampaniyanın aparılması, alimləri açıq qeyd dəftəri elmi ilə məşğul olmağa həvəsləndirmək,^[4] elmi bilikləri daha geniş şəkildə yaymaq və məşğul olmaq,^[5] ümumilikdə elmi nəşrləri əldə etmək və ünsiyyəti asanlaşdırmaq kimi təcrübələr mövcuddur.

Termindən istifadə fənlər arasında əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. Bu, elm, texnologiya, mühəndislik və riyaziyyat fənlərində nəzərəçarpacaq dərəcədə üstünlük təşkil edir. Açıq tədqiqat tez-tez "elm" ifadəsinin incəsənət, humanitar və sosial elmlərin daxil edilməsi ilə bağlı ola biləcəyi boşluğu aradan qaldırmaq üçün kvazisinonim olaraq istifadə olunur. Bütün fənləri birləşdirən əsas diqqət yeni texnologiyaların və vasitələrin geniş şəkildə mənimsənilməsi, istehsalın əsas ekologiyası, tədqiqata əsaslanan nöqteyi-nəzərdən biliklərin yayılması və qəbuludur.^[6][7]

Tennant və digərləri (2020) öz əsərlərində qeyd etmişdir ki, açıq elm "dolayısı ilə yalnız 'elmi' fənlərə aid olduğu görünür, açıq təqaüd isə incəsənət və humanitar Elmlər üzrə tədqiqatları,^[8][9] eləcə də tədqiqat icmalarından kənarda tədqiqatçıların pedaqoqlar və kommunikatorlar kimi yerinə yetirdikləri müxtəlif rol və təcrübələri və bilik mübadiləsinin əsas açıq fəlsəfəsini əhatə edir.^[10]

Açıq elm XVII əsrdə akademik jurnalın meydana çıxması ilə başlayan təcrübələrin davamı kimi müşahidə olunur. Bu dövrdə elmi biliklərə çıxış üçün ictimai tələbat o həddə çatmışdı ki, alimlər qruplarının bir-biri ilə resursları bölüşməsi zərurəti yaranmışdır.^[11][12] Müasir dövrdə elmi məlumatların nə dərəcədə paylaşılması ilə bağlı mübahisələr gedir.^[4] Açıq elm hərəkatına səbəb olan ziddiyyət elm adamlarının ortaq resurslara çıxış əldə etmək istəyi ilə ayrı-ayrı qurumların digər qurumlar öz resurslarından istifadə etdikdə mənfəət əldə etmək istəyi arasındadır.^[13] Bundan əlavə, açıq girişin statusu və onun təşviqi üçün mövcud olan resurslar bir akademik tədqiqat sahəsindən digərinə fərqlənə bilər.^[14]

Açıq elm uğrunda hərəkatın populyarlığı getdikcə daha geniş vüsət alır. Elmi piratlıqdan fərqli olaraq onun tərəfdarları elmi informasiyaya leqal− açıq girişə keçməyə və məqalələri elə nəşrlərdə dərc etdirməyə çalışırlar ki, onları oxumaq və isdifadə etmək ödənişsiz və məhdudiyyətsiz olsun. Bu ideyanın tərəfdarları elmə girişin astanasını aşağı salmağı təklif edirlər, onlar belə hesab edirlər ki, hər bir arzu edən insan tədqiqatlarda iştirak etmək hüququna malik olmalıdır. Bu axında olan layihələri "vətəndaş elmi" (citizen sciense) və ya "elmi kraudsorsinq" adlandırırlar. Belə proqramlar çərçivəsində məsələn, kompüter oyunlarının isdifadəçiləri – iştirakçıları zülalın və ya RNT-nin lazımı konformasiyasının axtarışı ilə məşğul ola bilərlər, bununla da onlar peşəkar alimlərə kömək etmiş olurlar. Əgər onlar qiymətli bir kəşf etmiş olsalar – əsl elmi məqalənin həmmüəllifləri olarlar. Açıq girişə dəqiqləşdirilməyə ehtiyacı olan "xam" məlumatlar da qoyula bilər – məsələn, astronomik müşahidələr və ya genlərin oxunması.^[15]

Bu hərəkatın tənqidçiləri göstərirlər ki, belə məlumatlar zərərli isdiqamətə isdifadə oluna bilər – məsələn, təhlükəli virusların genləri haqqındakı məlumatlar bioloji silah yaradanlara komək edə bilər. Digər tərəfdən, arzu edən hər kəsə məqalələrin oxumaq hüququnun verilməsi siyasəti dərc etdirməzdən əvvəl öz nəticələrini daha diqqətlə əsaslı surətdə yoxlamaq zərurətinə gətirib çıxarır. Eləcə də açıq elm yeni, qeyri-standart həllərin axtarışına yardım edir, böyük həcmli məlumatların öhdəsindən gəlməyə və elmi cəmiyyət daxilində sürətli informasiya mübadiləsinə kömək edir. Elə görünür ki, açıq elm uğrunda hərəkat elmi piratlığa ziddir, ancaq görüşlərdəki bu fərq illüziyadır. Elmi piratların özlərinin qeyd etdiyi kimi onların fəaliyyətinin əsas məqsədi – nəşriyyatı elmi informasiyaya intellektual mülkiyyətin hüquq sxemlərinin çox köhnəldiyinə və tədqiqatın nəticələrini monopolizə etmək səylərinin baş tutmayacağına əmin etməkdir. Çünki proqramçılar istənilən qadağanı dəf etməyi öyrənirlər. Nəşriyyatlar pullu abunənin mənasız olduğunu dərk etdikdə dünya ümumi açıq giriş lisenziyasına keçəcəkdir. Qələcəyi acıq elm tərəfdarları və elmi (piratlar) məhz belə görürlər.^[15]

• Açıq təhsil
• Açıq mənbə
• Elmi jurnalistika
• Bioloji patent
• Kimyəvi patent
• GeneLab
• Jurnalologiya
• Açıq təhsil
• Açıq hökumət
• Açıq enerji modelləşdirmə təşəbbüsü
• Açıq elmi məlumatlar
• Açıq mənbə
• Açıq sintetik biologiya
• Plan S
• Elmi jurnalistika
• Açıqlama yetərliliyi
• Əvvəlcədən qeydiyyat (elm)
• Açıq araşdırma

• Belhajjame, Khalid; və b. "The Research Object Suite of Ontologies: Sharing and Exchanging Research Data and Methods on the Open Web". 2014. arXiv:1401.4307 [cs.DL].
• Nielsen, Michael. Reinventing Discovery: The New Era of Networked Science. Princeton, NJ: Princeton University Press. 2011. ISBN 978-0691148908.
• Groen, Frances K. Access to medical knowledge : libraries, digitization, and the public good. Lanham, Mar.: Scarecrow Press. 2007. ISBN 978-0810852723.
• Kronick, David A. A history of scientific & technical periodicals : the origins and development of the scientific and technical press, 1665–1790 (2d). Metuchen, NJ: Scarecrow Press. 1976. ISBN 978-0810808447.
• Price, Derek J. de Solla. Little science, big science – and beyond (2nd). New York: Columbia University Press. 1986. ISBN 978-0231049566.
• Suber, Peter. Open access (The MIT Press Essential Knowledge Series). Cambridge, MA: MIT Press. 2012. ISBN 978-0262517638. İstifadə tarixi: 28 July 2016.

Vikianbarda Açıq elm ilə əlaqəli mediafayllar var.

• TED talk video by Michael Nielsen on open science
• Cracking Open the Scientific Process