ABŞ-nin yerli xalqları

ABŞ-ın yerli xalqları (ing. Native Americans) — tez-tez "Amerikan yerli xalqları", "Hindular" və ya "İlk millətlər" adları ilə tanınır. Bu xalqlar minilliklər boyunca Şimali Amerika qitəsində məskunlaşmışdır və zəngin mədəniyyətləri, dilləri, inancları və tarixləri ilə tanınırlar. Yerli xalqların tarixi Avropalıların qitəyə gəlməsindən xeyli əvvəl başlayır.[1]

ABŞ-nin yerli xalqları
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Əsas hind tayfalarının müstəmləkəçilərlə təmasda olduqları dövrdə məskunlaşmalarının xəritəsi

Yerli Amerika Xalqları rəsmi olaraq ABŞ Siyahıyaalma Bürosu[2], Büdcə İdarəetmə Bürosu və digər dövlət qurumları tərəfindən ABŞ vətəndaşlarına və ya rezident əcnəbilərə istinad etmək üçün istifadə edilən çətir terminidir. ABŞ-də yerli xalqların əhalisi ərazinin avropalı köçkünlər tərəfindən müstəmləkələşdirilməsi,[3][4][5][6][7]tədricən məhv edilməsi və öz ərazilərindən köçürülməsi, habelə avropalıların gətirdiyi infeksiyalar səbəbindən əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır.[8]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

XVI əsrdən sonra Avropalı müstəmləkəçilərin gəlişi yerli xalqların həyatında dönüş nöqtəsi oldu. Yeni xəstəliklər, zorakılıq və torpaq itkiləri nəticəsində əhalinin əksəriyyəti məhv oldu.[9]Yerli xalqlar torpaqlarını müstəmləkəçilərə qarşı qorumağa çalışsalar da, çoxsaylı müharibələr və müqavilələr nəticəsində torpaqlarını itirdilər.[10] ABŞ hökumətinin siyasəti nəticəsində çox sayda yerli xalqlar zorla öz torpaqlarından çıxarılaraq başqa bölgələrə köçürüldü. "Göz yaşları cığırı" (ing. "Indian Removal Act" (1830)) bu zorakı köçürmənin ən məşhur nümunəsidir.[11][12]

ABŞ hökuməti tərəfindən tanınmış qəbilələr öz torpaq rezervasiyalarında[13][14] xüsusi suveren hüquqlara malikdir. Bir çox yerli xalqlar ABŞ-ın müxtəlif bölgələrində yerləşən rezervasiyalarda yaşayır. Lakin bu ərazilər adətən sosial-iqtisadi çətinliklərlə üzləşir. Yerli xalqlar öz dillərini, mədəniyyətlərini və adət-ənənələrini qorumaq üçün fəal şəkildə çalışırlar. Yerli xalqların hüquqları uğrunda mübarizə bu gün də davam edir.[15] Standing Rock etirazları (2016) kimi hərəkətlər, onların ətraf mühit və torpaq hüquqlarını qorumaq səylərinin bir hissəsidir.

Əsas yerli xalqlar və qruplar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aşağıda bəzi əsas qəbilə birlikləri göstərilib[16].

  1. Siu (Lakota, Dakota, Nakota) — böyük düzənliklərdə yaşayan qəbilələr.[17][18]Ən məşhur liderlərdən biri Oturan Buğa (ing. Sitting Bull) idi.
  2. Çeroki — şərqi ABŞ-də yerləşən və "Göz yaşları cığırı" ilə tarixi faciələri ilə tanınan qəbilə.
  3. Navaxo (Dine) — ABŞ-ın ən böyük yerli qəbiləsidir və əsasən Arizona, Nyu-Meksiko və Utah bölgələrində yaşayırlar.
  4. Apaçi — cənub-qərbi ABŞ-də yerləşən qəbilələr. Ceronimo onların ən məşhur liderlərindən biri idi.
  5. İrokezlər Konfederasiyası (Haudenosaunee) — altı millətdən ibarət olan bu konfederasiya demokratiya prinsiplərinə əsaslanan idarəetmə sistemi ilə tanınır.[19][20]
  6. Pueblo — əsasən cənub-qərb regionunda (Nyu-Meksiko) məskunlaşan və daş tikililəri ilə tanınan mədəniyyət.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "About the Topic of Race". United States Census Bureau. 2022-01-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-06-29.
  2. ↑ "U.S. Census Bureau History: American Indians and Alaska Natives". United States Census Bureau. 2 June 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 July 2023.
  3. ↑ Alibek, Ken. "Smallpox: a disease and a weapon". International Journal of Infectious Diseases. Elsevier BV. 8. 2004: 3–8. doi:10.1016/j.ijid.2004.09.004. ISSN 1201-9712. PMID 15491869.
  4. ↑ Colonial Williamsburg, CW Journal (Spring 2004), "Colonial Germ Warfare"
  5. ↑ Fenn, Elizabeth A. Pox Americana: The Great Smallpox Epidemic of 1775–82 (1st). Hill and Wang. 2001. 88–89, 275–276. ISBN 080907821X.
  6. ↑ Fenn, Elizabeth A. "Biological Warfare in Eighteenth-Century North America: Beyond Jeffrey Amherst". Journal of American History. 86 (4). March 2000: 1553. doi:10.2307/2567577. ISSN 0021-8723. JSTOR 2567577.
  7. ↑ Robertson, Roland G. Rotting Face: Smallpox and the American Indian (1st). University of Nebraska Press. 2001. 119, 124. ISBN 0870044192.
  8. ↑ ""Civil Rights Act of 1968" full text" (PDF). U.S. Government Publishing Office. 14 November 2018. 8 May 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 8 May 2020.
  9. ↑ Whitt, Laurelyn; Clarke, Alan W. North American Genocides: Indigenous Nations, Settler Colonialism, and International Law. Cambridge University Press. 2019. ISBN 978-1-108-42550-6 – Google Books vasitəsilə.
  10. ↑ "Culture Areas Index". the Canadian Museum of Civilization. 2011-08-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-11-29.
  11. ↑ Wolfe, Patrick. "Settler colonialism and the elimination of the native". Journal of Genocide Research. 8 (4). December 1, 2006: 387–409. doi:10.1080/14623520601056240. ISSN 1462-3528.
  12. ↑ Hixson, W. American Settler Colonialism: A History. Springer. December 5, 2013. ISBN 978-1-137-37426-4 – Google Books vasitəsilə.
  13. ↑ "Race and Ethnicity in the United States: 2010 Census and 2020 Census". United States Census Bureau. August 15, 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 15, 2021.
  14. ↑ "2020 Census: Native population increased by 86.5 percent". ICT News. August 13, 2021. November 24, 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 24, 2022.
  15. ↑ Denevan, William M. "The Pristine Myth: The Landscape of the Americas in 1492". Annals of the Association of American Geographers. 82 (3). 1992: 369–385. doi:10.1111/j.1467-8306.1992.tb01965.x.
  16. ↑ Calloway, Colin G. "Native Americans First View Whites from the Shore" Arxiv surəti 1 iyul 2017 tarixindən Wayback Machine saytında. American Heritage, Spring 2009. Retrieved December 29, 2011
  17. ↑ Mann, Charles C. "1491". The Atlantic. March 2002. 2024-11-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-11-29.
  18. ↑ William M. Denevan, "The Pristine Myth: The Landscape of the Americas in 1492", posted at Northern Arizona University, published in Sept. 1992, Annals of the Association of American Geographers
  19. ↑ Native American // Encyclopædia Britannica. June 30, 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 28, 2009.
  20. ↑ Their number become thinned: native American population dynamics in eastern North America. Published by the University of Tennessee Press in cooperation with the Newberry Library Center for the History of the American Indian. April 8, 1983. OCLC 9392931 – Open WorldCat vasitəsilə.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]