Akakus dağları

Akakus dağları və ya Tadrart Akakus (ərəb. تدرارت أكاكوس‎ :Tadrārt Akākūs) — Liviyanın qərbində, Böyük Səhranın bir hissəsi olan Qat rayonunun səhrasında bir dağ silsiləsi formalaşmasıdır. Bura Liviyanın Qat şəhərinin şərqində yerləşir və Əlcəzairlə sərhəddən 100 kilometr (62 mil) şimala uzanır. Ərazidə ibtidai icmaya aid qaya təsvirlərinin zəngin bir sırası var.

Akakus dağları
Rock-Art Sites of Tadrart Acacus [* 1]
Ölkə Liviya Liviya
Tip Mədəni
Kriteriya (iii)
Keçid 287
Region Afrika [* 2]
Daxil edilməsi 1985  (9-cu sessiya)
Təhlükədə 2016–...
Akakus dağları xəritədə
Akakus dağları
Akakus dağları
  1. ↑ İngilis dilindəki rəsmi siyahı
  2. ↑ UNESCO-nun təsnifatına görə bölgə

Tarix

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Etimologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tadrart Bərbər dilində "dağ" ın qadın formasıdır (kişi forması isə adrar-dır).

Qaya təsvirləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ərazi qaya təsvirləri ilə tanınır və 1985-ci ildə bu rəsm və oymaların əhəmiyyəti səbəbiylə UNESCO-nun Ümumdünya İrsi siyahısına daxil edilmişdir. Rəsmlərin tarixi e.ə 12000-ci ildən başlayır 100- cü ilə qədər dəvam edərək bölgədəki mədəni və təbii dəyişiklikləri əks etdirir.[1]

Təsvirlərdə zürafələr, fillər, dəvəquşular və dəvələr kimi heyvanların, eyni zamanda kişilərin və atların şəkilləri və oymalar var. İnsanlar gündəlik həyatda, məsələn, musiqi və rəqs edərkən təsvir olunmuşdur.[2][3]

  • Tadrart Akakusda zürafə təsviri
    Tadrart Akakusda zürafə təsviri
  • Fil təsviri
    Fil təsviri
  • Piktoqramlar
    Piktoqramlar
  • Piktoqramlar
    Piktoqramlar
  • Piktoqramlar
    Piktoqramlar

Süd lipidləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tadrart Akakus eyni zamanda günümüzdən 7500 il əvvələ aid olan və keramika üzərində emal edilmiş süd lipidlərinin ən erkən göründüyü yerdir.[4]

1969-cu ildən bəri vandalizm və təhlükə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1969-cu ildən 2011-ci ilə qədər Muəmmar Qəddafinin hakimiyyəti dövründə Antikalar İdarəsi çox laqeyd qaldı. 2005-ci ildən bəri gizli yeraltı neft axtarışı qaya təsvirlərini təhlükəyə atdı. Seysmik çəkiclər neft yataqlarını tapmaqda zərbə dalğaları göndərmək üçün istifadə olunur və yaxınlıqdakı qayalara, o cümlədən Tadrart Akakus qaya sənətini özündə cəmləşdirənlərə olduqca təsir edir.[5]

Qədim əsərlərin talan edilməsi isə böhran səviyyəsinə çatmışdı.[6] Buna cavab olaraq UNESCO Liviyanın arxeoloji və mədəni irsi ilə bağlı məlumatlılığı artırmaq və liviyalılara irsinin "oğrular tərəfindən talan edildiyi və inkişaf etdiricilər tərəfindən məhv edildiyi" barədə xəbərdarlıq vermək üçün geniş bir məlumatlandırma kampaniyasına çağırdı.[7]

Qəddafinin hakimiyyətdən getməsindən sonra, 2012-ci ildə Liviya və İtaliya hökumətləri ilə birlikdə 2.26 milyon dollarlıq UNESCO layihəsi ilə kadr hazırlamaq üçün səylər göstərildi. Layihəyə konservasiya, qorunma və təhsil daxildir. Tadrart Akakus ilə birlikdə Liviyada dörd başqa UNESCO Ümumdünya İrsi ərazisi: Kirena, Leptis Maqna, Sabrata və Qədamis var.[8] UNESCO "Qat və ya Uveynatda əmlakın qorunması və idarə edilməsinə cavabdeh olan bir heyətin yaradılması və maarifləndirmə baxımından əhəmiyyətli rolu olacağı gözlənilən bir muzeyin yerləşməsi üçün bir mərkəzin qurulmasını" tövsiyə etdi.[9]

UNESCO-nun 2011, 2012 və 2013-cü illərdəki hesabatları ən azı 2009-cu ilin aprel ayından bəri qaya təsvirlərinin ən azı onunun qəsdən və əhəmiyyətli şəkildə məhv edildiyini göstərir.[10] Ümumdünya İrsi ərazisinin əmlak sərhədləri ətrafındakı qeyri-müəyyənlik və buna görə də əmlakın idarə edilməsi, mədəni dəyərləri yerli anlayışının olmaması davam edən vandalizmə səbəb olan amillər arasındadır. 2011-ci ildən bəri ərazidəki qarşıdurmalar vandalizmin artmasına səbəb oldu.[9]

2013-cü ilin may ayında UNESCO Tadrart Akakus ərazisinin qorunma vəziyyətini qiymətləndirmək və "bu bənzərsiz mədəni və təbii kontekstdə qorunma və idarəetmə üçün strateji plan hazırlamaq" üçün texniki bir missiya götürdü.[11]

14 aprel 2014-cü ildə qədim qaya sənətinin yanında düşünmədən öz adlarını çəkənlər və qaya rəsmlərini çıxarmaq üçün bilərəkdən kimyəvi məhsullardan istifadə edənlər kimi iki növ vandal haqqında məlumat verildi.[12] 20 aprel 2014-cü ildə Fransanın xüsusi müxbiri Yakques-Marie Bourqetə Liviyanın Qat şəhərindən olan yerli bir jurnalist Əziz Əl-Haçi tərəfindən Tadrart Akakusdakı Ümumdünya irsi ərazisinin çəkic və ovucu fırçalarla məhv edildiyi barədə məlumat verildi.[13][14]

Coğrafiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tadrart Akakus müxtəlif rəngli dyunlardan tutmuş tağlara, dərələrə, təcrid olunmuş qayalara və dərin vadilərə (yarğanlara) qədər geniş mənzərələrə malikdir. Bu ərazi Böyük Səhranın ən quraq bölgələrindən biri olmasına baxmayaraq, Calotropis procera kimi dərman bitkilərinə sahibdir və dağlarda bir sıra bulaqlar və quyular var.

  • Liviyanın qərbindəki Böyük Səhranın hissəsi olan Akakus dağları
    Liviyanın qərbindəki Böyük Səhranın hissəsi olan Akakus dağları
  • Tadrart Akakusda qaya tağı
    Tadrart Akakusda qaya tağı
  • Tadrart Akakusdan mənzərə
    Tadrart Akakusdan mənzərə
  • Akakus səhrası
    Akakus səhrası
  • Başa bənzər qaya
    Başa bənzər qaya
  • Qaya formalaşmaları
    Qaya formalaşmaları
  • Qaya formalaşmaları
    Qaya formalaşmaları
  • Köçəri insanlar tərəfindən qurulmuş müvəqqəti yaşayış sahəsi
    Köçəri insanlar tərəfindən qurulmuş müvəqqəti yaşayış sahəsi

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ UNESCO World Heritage Centre. "UNESCO Fact Sheet". Whc.unesco.org. 2022-08-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-12-09.
  2. ↑ Jebel Acacus Map and Guide (Xəritə) (1st). 1:100,000, inset 1:400,000. Tourist and cave art information. Cartography by EWP. EWP. 2006. ISBN 0-906227-93-3. 2015-04-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-04-20.
  3. ↑ "Acacus Rock Art Photo Gallery". Ewpnet.com. 2013-06-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-12-09.
  4. ↑ Gifford-Gonzalez, Diane. "Animal Genetics and African Archaeology: Why It Matters". African Archaeological Review. 30. 2013: 1–20. doi:10.1007/s10437-013-9130-7.
  5. ↑ Bohannon, John. "In the Valley of Life, Oil is Death to the Art of a Lost Civilization". The Guardian. 10 February 2005. 5 April 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 June 2020.
  6. ↑ Little, Tom, Libyan archaeologists look to the future with new training, Libyan Herald, 23 December 2013, 20 September 2021 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 5 May 2014
  7. ↑ UNESCO training to combat the looting of Libyan antiquities, Libyan Herald, 25 September 2013, 20 September 2021 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 5 May 2014
  8. ↑ UNESCO supports Libyan Heritage with $2m Project, Libya Business News, 7 December 2012, 5 April 2022 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 5 May 2014
  9. ↑ 1 2 State of Conservation (SOC): Rock-Art Sites of Tadrart Acacus, 2013, 7 August 2022 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 4 May 2014
  10. ↑ State of Conservation (SOC): Rock-Art Sites of Tadrart Acacus, 2011, 7 August 2022 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 4 May 2014
  11. ↑ UNESCO organizes training course for conservation and restores of Libyan Artefacts, United Nations, 2013, 8 May 2014 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 5 May 2014
  12. ↑ Grira, Sarra, Graffiti defaces prehistoric rock art in Libya, Observers: France 24, 14 April 2014, 11 October 2014 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 5 May 2014
  13. ↑ Libye : Les salafistes wahhabites libyens détruisent un site de 12.000 ans d'âge, Algeria, 29 April 2014, 8 August 2016 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 12 June 2020
  14. ↑ Bourget, Jacques-Marie, Libye, 12 000 ans effacés au white spirit, Mondafrique, 2014-04-20, 2014-05-05 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2014-05-04