Leptis-Maqna

Leptis-Maqna — Karfagen imperiyasının və Roma Liviyasının görkəmli bir şəhəri idi.

Leptis-Maqna
Leptis Magna
32°38′17″ şm. e. 14°17′25″ ş. u.HGYO
Yer	Əl-Xüms, Liviya
Region	Tripolitaniya
Tip	Yaşayış məntəqəsi
Tarix
Əsası qoyulub	e.ə. VII əsr
Tərk edilib	e. VII əsr
Era	Dəmir dövründən, Bizans dövrünə
Mədəniyyətlər	Karfagenlilər, Bərbərlər, Romalılar
Yer qeydləri
UNESCO Ümumdünya İrsi
Rəsmi adı: Archaeological Site of Leptis Magna
Tipi	Mədəni
Kriteriya	i, ii, iii
Ölkə	Liviya
Leptis-Maqna
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

e.ə 7-ci əsrdə Finikiyalılar tərəfindən əsası qoyulan şəhər Roma İmperatoru Septimi Severin nəzdində geniş şəkildə inkişaf etdirildi. Roma legionu 3-cü Avqustan şəhəri bərbər hücumlarından qarşı qorumaq üçün burada yerləşdi. 238-ci ildə III Qordian tərəfindən legionun dağıdılmasından sonra, 3-cü əsrin sonlarında şəhər basqılara daha da açıq oldu. Diokletian şəhəri əyalət paytaxtı olaraq bərpa etdi və şəhər 439-cu ildə vandalların hakimiyyəti altına düşənə qədər yenidən rifah içində böyüdü. 533-cü ildə Leptis-Maqna Bizans İmperiyasına birləşdirildi. Lakin bərbər basqınları hələ də davam edirdi və şəhər heç vaxt əvvəlki əhəmiyyətini bərpa edə bilmədi. Leptis-Maqna təxminən 647-ci ildə Müsəlman hakimiyyəti altına düşdü və sonradan tərk edildi.

Şəhərin xarabalıqları indiki Liviyanın əl-Xüms şəhərində, Tripolinin 130 kilometr (81 mil) şərqində yerləşir. Bura Aralıq dənizindəki ən yaxşı qorunan Roma abidələri arasındadır.

Yaşayış məntəqəsinin adı Pun dilində LPQ (puni. 𐤋𐤐𐤒) və ya LPQY (𐤋𐤐𐤒𐤉) olaraq yazılır.^[1][2][3][4] Bu, ehtimal ki, şəhərin inşasına aid olaraq "qurmaq" və ya "parçalanmaq" mənasını verən sami kökü (ərəb dilində də mövcuddur) LFQ ilə bağlıdır.^[1]

Bu ad daha sonra Léptis (q.yun. Λέπτις)^[5] və ya Léptis Megálē (Λέπτις μεγάλη, "Böyük Leptis") kimi yunanlaşdırılmışdır və bu ad müasir Tunisdə Karfagenə daha yaxın olan "Kiçik Leptis" dən fərqləndirir. Həmçinin şəhər yunanlar tərəfindən Neápolis (Νεάπολις, "Yeni şəhər") kimi də tanınır. Bu adın latınca qarşılığı Lepkis və ya Leptis-Maqna (Böyük Leptis) idi və beləliklə bu da "Leptimaqnis şəhəri" (lat. Leptimagnensis Civitas) olaraq ortaya çıxdı. Şəhər Roma müstəmləkəsi olaraq "Ulpia Traiana" adı ilə də tanınırdı.^[4] Şəhərin italyanca adı Lepti Maggiore, ərəbcə adı isə Labdah ( لَبْدَة ) idi.^[6]

Şəhər e.ə. VII əsrdə Finikiyalılar tərəfindən qurulmuşdur. Bu müddət ərzində Leptis haqqında az şey məlumdur, lakin şəhərin Dorieyin e.ə. 515-ci il ətrafında bir yunan koloniyası qurma cəhdini dəf etmək üçün kifayət qədər güclü olduğu görünür.^[3] Qərbdəki digər Finikiya şəhərləri kimi, Leptis də Karfagen İmperiyasının bir hissəsi oldu və Karfagenin Pun müharibələrindəki məğlubiyyəti ilə Romanın nəzarəti altına düşdü.

Roma Respublikası şəhərə nəzarət etmək üçün əraziyə bəzi kolonistlər ilə birlikdə kiçik bir qarnizon göndərdi. Bu dövrdə şəhər inkişaf etdi və hətta özünəməxsus gümüş və bürünc pulların zərbinə icazə verildi. Mədəniyyətlərin qarışıqlığını əks etdirən sikkələrdə Pun yazıları əks olunsa da, Herkül və Dionisin şəkilləri təsvir olunurdu.^[4] Tezliklə şəhərdə italyan tacirləri məskunlaşdılar və Liviya daxili ilə sərfəli ticarətə başladılar.^[7] Şəhər, ilk növbədə ətrafındakı bir çox zeytun yağı dəyirmanının yerləşdiyi təsərrüfat sahəsinin münbitliyindən asılı idi. e.ə. 46-cı ildə zeytun yağı istehsalı o dərəcədə idi ki, şəhər hər il Yuli Sezara vergi olaraq üç milyon funt yağ verə bilirdi.^[3]

Avqustun hakimiyyəti dövründə Leptis Maqna Civitas libera et immunis və ya qubernatorun mütləq nəzarət minimumu adalandırılan bir azad cəmiyyət olaraq təsnif edilirdi. Leptis-Maqna, Roma imperatoru Tiberinin hakimiyyətinə, şəhər və ətraf bölgə Romanın Afrika əyalətinin bir hissəsi olaraq imperiyaya daxil edilənə qədər belə qaldı. Şəhər tezliklə Roma Afrikasının aparıcı şəhərlərindən biri və əsas ticarət məntəqəsi oldu. Leptis Roma idarəsi altında sürətlə böyüdü. Neronun hakimiyyəti dövründə şəhərdə bir amfiteatr tikildi.

Leptis ən böyük şöhrətini eramızın 193-cü ilindən başlayaraq imperator Septimi Severin məmləkəti olaraq əldə etdi. Septimi məmləkətini bütün digər əyalət şəhərlərindən üstün tutdu və burada qurduğu tikililər və sərvət Leptis Maqnanı Afrikadakı Karfagen və İsgəndəriyyədən sonra üçüncü ən əhəmiyyətli şəhərə çevirdi. 205-ci ildə Septimi imperator ailəsi ilə birlikdə şəhərə baş çəkdi və böyük hörmət bəxş etdi. Severin təqdim etdiyi dəyişikliklər arasında möhtəşəm bir yeni forumun yaradılması və dokların yenidən qurulması da var idi. Təbii liman çökməyə meylli idi, lakin Severin dəyişiklikləri bunu dəyişdirdi və şərq liman olduqca yaxşı istifadə olunduğundan qorunub saxlanıldı.

Leptis bu dövrdə özünü hədsiz dərəcədə inkişaf etdirdi. 3-cü əsr böhranı dövründə ticarətin çökdüyü Leptis-Maqnanın əhəmiyyəti də azalmağa başladı və 4-cü əsrin ortalarında, 365-ci ildə krit zəlzələsi tərəfindən tamamilə darmadağın edilməmişdən əvvəl, şəhərin böyük

hissələri tərk edildi. Ammian Marsellin, böhranın böyük bir qəbilə basqısı zamanı şəhəri qorumaq üçün rüşvət tələb edən Raman adlı bir rüşvətxor Roma valisi tərəfindən pisləşdiyini xatırladır. Dağıdılmış şəhər bunları ödəyə bilmədi və imperator I Valentiniyə şikayət etdi. Bundan sonra Roman məhkəmədəki insanlara rüşvət verdi və Leptan elçilərinin "yalan ittihamlar irəli sürdükləri üçün" cəzalandırılmasını təmin etdi.

439-cu ildə LeptisMaqna və Tripolitaniyanın digər şəhərləri, kralları Qeyzerix Kartageni romalılardan tutub paytaxtı halına gətirən Vandalların nəzarəti altına düşdü. Qeyzerix xalqını Vandal hakimiyyətinə qarşı çıxmaqdan çəkindirmək üçün şəhərin divarlarını yıxmağı əmr etdi. Bu 523-cü ildə bir qrup Bərbər basqınçısı şəhəri ələ keçirdikdə Leptis və Vandal xalqı üçün ağır nəticələndi.

Bizans İmperatoru I Yustiniannın imperator generalı olan Belizariy Leptis-Maqnanı on il sonra Roma İmperiyası adından geri aldı və 533/5344-cü ildə yenidən imperiyaya birləşdirildi. Leptis Şərq İmperatorluğunun əyalət paytaxtına çevrildi, lakin bərbərlərin yaratdığı dağıntıdan heç vaxt qurtulmadı.^[8]

VI əsrə qədər şəhər tamamilə xristianlaşdırıldı ^[9] 565-578-ci illərdə Leptis-Maqnadan olan xristian missionerlər Liviya səhrasındakı Fəzzana qədər cənubdakı Bərbər qəbilələri arasında bir daha irəliləməyə başladılar və Qaramantları tabe etdilər.^[10] 6-cı əsrdə Leptisdə çox sayda yeni kilsələr inşa edildi.^[11] Lakin şəhər tənəzzülə uğramağa davam etdi və 647-ci il ətrafında ərəblərin fəthi zamanı şəhər əsasən Bizans qarnizon qüvvəsi və 1000 nəfərdən az olan əhali istisna olmaqla tərk edildi. Leptis Ərəb hökmranlığı altında yox oldu: şəhər 10-cu əsrə qədər unuduldu və tamamilə qumla örtüldü.^[12]

Bu gün Leptis-Maqna Roma dövrünün bəzi təsir edici xarabalıqlarının yeridir. Qədim məbədin bir hissəsi 1816-cı ildə Leptis-Maqnadan Britaniya Muzeyinə gətirilmiş və 1826-cı ildə İngiltərədəki Belveder qalası kral iqamətgahında quraşdırılmışdır.

İtalyanlar 20-ci əsrin əvvəllərində Liviyanı fəth etdikdə Leptis Maqnanın yenidən kəşf edilməsinə çox səy göstərdilər. 30-cu illərin əvvəllərində İtalyan arxeoloji tədqiqatları təxminən bütün şəhərin basdırılmış qalıqlarını yenidən nümayiş etdirə bildi.^[13] Qazıntı işləri zamanı Roma teatrının altında e.ə. IV-III əsrlərə aid nekropol tapıldı.

2005-ci ilin iyununda Hamburq Universitetinin arxeoloqlarının Liviya sahillərində apardığı işlər zamanı I və ya II əsrə aid beş rəngli mozaikanın 30 fut uzunluğunda hissəsini aşkar edildi. Mozaika maral ilə döyüşən bir döyüşçünün, vəhşi öküzü yerə yıxan dörd gəncin və yorğun vəziyyətdə istirahət edən və öldürülmüş rəqibinə baxan bir qladiatorun təsvirlərini olduqca aydın şəkildə göstərir. Mozaika Leptis-Maqnadakı bir Roma villasının içərisində yerləşən hamamdakı soyuq bir hovuzun divarlarını bəzəyirdi. Mozaika əvvəlcə 2000-ci ildə kəşf edilsə də, talan edilməməsi üçün gizli saxlanılmışdı. Onlar hazırda Leptis-Maqna Muzeyində sərgilənirlər.^[14]

Leptis-Maqnanın 2011-ci il Liviya vətəndaş müharibəsi əsnasında Qəzzafi tərəfdar qüvvələri tərəfindən tanklar və hərbi maşınlar üçün qaraj olaraq istifadə edildiyi barədə əsassız məlumatlar var.^[15] Tarixi məkanda hava hücumu keçirməyin mümkünlüyü barədə soruşulduqda, NATO üsyançıların silah yerində gizlədildiyi barədə xəbərini təsdiq edə bilmədiyini söyləyərək belə bir hərəkətin olacağını istisna etməkdən imtina etdi.^[16]

• 
  Sütunlar (səhnədə)
• 
  Sütunlar (səhnədə)
• 
  Teatr
• 
  Xarabalıqlar
• 
  Kiçik qapı (Qərb tərəfi)
• 
  Teatr
• 
  Teatr (yan görünüş)
• 
  Amfiteatr
• 
  Bazar yeri
• 
  Septimi Sever tağı
• 
  Leptis-Maqnanın hələ də qazılmamış bir hissəsi
• 
  Teatrın girişlərindən biri (xarici görünüş)
• 
  Teatr divarından Leptis-Maqnaya baxış
• 
  Küçə (Septimi Sever tağından Trayan tağına qədər)
• 
  Bazar yeri
• 
  Bazar yeri
• 
  Sever bazilikası, II əsr
• 
  Septimi Sever bazilikasının içərisindəki pilləkənlər
• 
  Septimi Sever bazilikasının içərisindəki dekorativ sütunlar
• 
  Sever bazilikası
• 
  Leptis-Maqnadakı forum, II əsr

• Timqad

• Bullo, Silvia. Provincia Africa: le città e il territorio dalla caduta di Cartagine a Nerone. Editore L'Erma di Bretschneider. Roma,2002 ISBN 8882651681
• De Miro, Ernesto & Antonella Polito. Leptis Magna. Dieci anni di scavi archeologici nell area del Foro Vecchio. I livelli fenici, punici e romani. L’Erma di Bretschneider, Rom 2005, ISBN 88-8265-309-9
• Floriani Squarciapino, Maria. Leptis Magna. Raggi, Basel 1966 (Ruinenstädte Nordafrikas 2).
• Ghaki, Mansour, Toponymie et Onomastique Libyques: L'Apport de l'Écriture Punique/Néopunique (PDF) // La Lingua nella Vita e la Vita della Lingua: Itinerari e Percorsi degli Studi Berberi, Studi Africanistici: Quaderni di Studi Berberi e Libico-Berberi, No. 4, Naples: Unior, 2015, 65–71, ISBN 978-88-6719-125-3, ISSN 2283-5636, 2020-04-28 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2020-06-17
• Head, Barclay; və b., Syrtica // Historia Numorum (2nd), Oxford: Clarendon Press, 1911, səh. 875
• Kreikenbom, Detlev, "Leptis Magna vor der arabischen Eroberung," in Detlev Kreikenbom, Franz-Christoph Muth, Joerg Thielmann (hg), Arabische Christen – Christen in Arabien (Frankfurt am Main u.a., Peter Lang, 2007) (Nordostafrikanisch / Westasiatische Studien, 6), 35–54.
• Mommsen, Theodore. The Provinces of the Roman Empire. Barnes & Noble Ed. New York, 2003
• Robin, Daniel. The Early Churches in North Africa (The Holy Seed). Tamarisk Publications. Chester, 1993 ISBN 978 0 9538565 3 4
• Richard Talbert. Barrington Atlas of the Greek and Roman World, (ISBN 0-691-03169-X), p. 35.
• Tomlinson, Richard A. From Mycenae to Constantinople: the evolution of the ancient city. New York: Routledge. 1992. ISBN 0-203-72114-4.

Vikianbarda Leptis-Maqna ilə əlaqəli mediafayllar var.