Alberta

Alberta — Kanadada əyalət. Mərkəzi Edmonton şəhəridir.

Alberta
Alberta
Bayraq[d] Gerb[d]
Bayraq[d] Gerb[d]

55° şm. e. 115° q. u.HGYO

Ölkə
İnzibati mərkəz Edmonton[1]
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb 1 sentyabr 1905
Sahəsi
  • 661.848 ± 1 km²
Saat qurşağı
Əhalisi
Əhalisi
  • 4.262.635 nəf. (2021)[3]
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu CA-AB
Telefon kodu 780, 403, 825, 587
Poçt indeksi T
Rəsmi sayt
Alberta xəritədə
Alberta xəritədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Alberta Kanadanın on üç əyalət və ərazisindən biridir. Qərbi Kanadanın bir hissəsidir və üç çöllük əyalətindən biridir. Alberta qərbdə Britaniya Kolumbiyası, şərqdə Saskaçevan, şimalda Şimal-Qərb əraziləri və cənubda ABŞ-ın Montana ştatı ilə həmsərhəddir. Kanadada dəniz kənarında olmayan yeganə iki əyalətdən biridir, digəri isə Saskaçevandır.[4] Əyalətin şərq hissəsi Böyük Düzənliklərin tərkib hissəsidir, qərb hissəsində isə Qayalı dağlar yerləşir. Əyalət əsasən kontinental iqlimə malikdir, lakin havanın quruluğu səbəbindən temperaturun sürətli dəyişkənlikləri yaşanır. Mövsümi temperatur dəyişiklikləri Albertanın qərbində Çinuk küləkləri səbəbindən bəzən daha az müşahidə edilir.[5]

Alberta 661.848 kvadrat kilometr sahəsilə dördüncü ən böyük və həmçinin 4.262.635 nəfər əhali ilə dördüncü ən çox əhalisi olan əyalətdir.[6][7] Albertanın paytaxtı Edmonton olsa da, ən böyük şəhəri Kalqaridir.[8] Hər ikisi Albertanın ən çox əhali yaşayan metropoliten bölgələridir.[9] Albertanların yarısından çoxu Edmonton və Kalqaridə yaşayır ki, bu da iki şəhər arasında rəqabətin davam etməsini təmin edir. İngilis dili əyalətin rəsmi dilidir. 2016-cı ildə albertanların 76 %-i anqlofon, 1,8 %-i frankofon, 22,2%-i isə allofon idi.[10]

Alberta iqtisadiyyatı karbohidrogen, neft-kimya sənayesi, heyvandarlıq və kənd təsərrüfatına əsaslanır.[11] Neft-qaz sənayesi “Leduc No. 1” quyusunda mühüm neft yataqları aşkar edildiyi 1947-ci ildən bəri Alberta iqtisadiyyatının əsas sütunudur.[12] Bu həmçinin əyalətin kimliyinin bir hissəsinə çevrilib. Alberta ən çox karbohidrogenlə zəngin olan əyalət olduğu üçün Kanada ərazisində istehsal olunan neft və təbii qazın 70%-ni təmin edir. 2018-ci ildə Albertanın istehsalı Kanadanın ÜDM-in 15.27%-i olan 338.2 milyard Kanada dolları idi.[13][14]

1930-cu illərə qədər Albertanın siyasi mühiti 2 əsas partiyadan ibarət idi: mərkəz-sol liberallar və aqrarçı Alberta Birləşmiş Fermerləri. Bu gün Alberta ümumiyyətlə konservativ (mühafizəkar) bir əyalət kimi qəbul edilir. Sağçı Sosial Kredit Partiyası 1935-1971-ci illərdə davamlı olaraq iqtidarda olub. Bundan əvvəl isə sağ-mərkəzçi Proqressiv Konservativlər 1971-2015-ci illərdə fasiləsiz vəzifə başında olub. Bu Kanada tarixində ən uzun müddətdə əyalət və ya federal səviyyədə hökumətdə davamlı bir şəkildə qalma müddətidir.

Kanadanın tərkibinə daxil olmadan əvvəl Alberta Düzənlik hinduları və Meşə kriləri (Woodland Cree) kimi bir neçə İlk Millətin evi idi. Həmçinin, rəqib şirkətlər olan “Hudzon Bey Şirkəti” (Hudson's Bay Company) və “Şimal-Qərb Şirkəti”nin (North West Company) kürk tacirləri tərəfindən istifadə olunan ərazi idi. Kanada Dominionu 1870-ci ildə Alberta kimi çevriləcək olan torpaqları Şimal Qərb Ərazilərinin bir hissəsi olaraq satın aldı.[15] XIX əsrin sonlarından XX əsrin əvvəllərinə qədər preriyaların (çöllüklərin) ABŞ tərəfindən ələ keçirilməsinin qarşısını almaq üçün buraya bir çox miqrant gəldi. Buğda əkinçiliyi və maldarlıq çox gəlirli idi. 1905-ci ildə Alberta Aktı qəbul edildi və Alberta əyaləti yaradıldı.[16] 1947-ci ildə böyük neft ehtiyatları aşkar edildi. Neft qumlarının istismarı 1967-ci ildə başladı.[12]

Alberta təbii gözəlliyi, fosil zənginliyi və mühüm təbiət qoruqları ilə məşhurdur. Albertada UNESCO-nun Dünya İrsi Siyahısına daxil edilmiş altı yer var: Kanada Qayalı Dağ Parkları (Canadian Rocky Mountain Parks World Heritage Site), Dinozavr Əyalət Parkı, Hed-Smeşd-in Baffalo Camp (Head-Smashed-In Buffalo Jump), Voterton-Qleyşer (Waterton-Glacier) Beynəlxalq Sülh Parkı, Vud Baffalo Milli Parkı və Raytin-on-Stoun (Writing-on-Stone; Daş üzərində Yazı) Əyalət Parkı. [17] Digər məşhur yerlərə Banf Milli Parkı, Elk Aylend Milli Parkı, Casper Milli Parkı, Voterton Leyks Milli Parkı və Dramheller daxildir.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 9 // Alberta Act.
  2. ↑ 2 // (unspecified title).
  3. ↑ https://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2021/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&SearchText=Alberta&DGUIDlist=2021A000248&GENDERlist=1,2,3&STATISTIClist=1,4&HEADERlist=0.
  4. ↑ "Get to know Canada - Provinces and territories". aem. April 1, 2011. October 18, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 16, 2020.
  5. ↑ Wenckstern, Erin. "Chinook winds and Alberta weather". The Weather Network. January 8, 2015. October 4, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 3, 2015.
  6. ↑ Harrison, Raymond O. "Alberta - Climate". Encyclopedia Britannica (ingilis). September 21, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 16, 2020.
  7. ↑ "Census Profile, 2021 Census of Population Data table". Statistics Canada. February 9, 2022. February 9, 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 9, 2022.
  8. ↑ "The 10 Biggest Cities In Alberta". WorldAtlas. September 9, 2019. October 17, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 16, 2020.
  9. ↑ "Population and dwelling counts, for Canada, provinces and territories, census metropolitan areas and census agglomerations, 2016 and 2011 censuses – 100% data (Alberta)". Statistics Canada. February 7, 2018. February 23, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 29, 2020.
  10. ↑ "Census 2016 Language of Albertans" Arxiv surəti 4 dekabr 2019 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib dekabr 4, 2019, at the Wayback Machine (consulted April 2021)
  11. ↑ "Key Sectors". investalberta.ca. November 16, 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 16, 2020.
  12. ↑ 1 2 "The Leduc Era: 1947 to 1970s - Conventional Oil - Alberta's Energy Heritage". history.alberta.ca. October 19, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 16, 2020.
  13. ↑ "Economic Dashboard - Gross Domestic Product". economicdashboard.alberta.ca (ingilis). February 18, 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 21, 2019.
  14. ↑ "Dictionary, Census of Population, 2016 - Market income". www12.statcan.gc.ca. May 3, 2017. March 8, 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 7, 2019.
  15. ↑ "History & Geology". Bow Valley Naturalists (ingilis). February 14, 2021 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 16, 2020.
  16. ↑ "Alberta becomes a Province". Alberta Online Encyclopedia. April 22, 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 6, 2009.
  17. ↑ "World Heritage Sites in Alberta". www.albertaparks.ca. September 30, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 16, 2020.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]