Aleutlar

Aleutlar
	Aleut adamları
Ümumi sayı
	17000-dən 18000-ə
Yaşadığı ərazilər
Dili
	Aleut dili; ingilis dili; rus dili
Dini
	Animizm, Şamanizm və Rus Ortodoksallığı
Qohum xalqlar
	İnuit, yupik, sadlermiut

Aleut xalqı və ya Unangan xalqı (öz dilində olan adı: Unangax̂ tək, Unangax iki, Unangan cəm/şərqi, Unangas cəm/qərbi ) — aborigen xalqlarından olan bu xalq Aleut adaları, Komandor adaları, ABŞ (Alyaska), Rusiya (Kamçatka) ərazisində yaşayan qədim etnos. İrq və xarici görünüşə görə Eskimoslara bənzəsələrdə, bu iki xalqın dili və mədəniyyətləri ayrı-ayrıdır.

Tarixi

Aleutlar XVIII əsrə kimi Avopalı və ya digər xalqlarla heç bir əlaqə qurmamışlar. XVIII əsrdə avropalılara dünyada belə bir xalqın yaşadığı məlum deyildi. Bu dövrə qədər Aleutlar İqlo adlı buzdan hazırlanan evlərdə yaşayır və əsasən balıqçılıqla məşğul olurdular. Aleutlar əsas fəaliyyətləri balıqçılıq olduğundan, onlar günü bu gündə mahir balıq ovcuları hesab olunurlar. Əsasən balina, suiti və müxtəlif növ balıqlar ovlanmışdır. Daha sonralar Aleutlar quruda yaşayan bəzi heyvanları, maral, tülkü və ayı ovu ilə vəziyyətlərini xeyli yaxşılaşdırmış və yeni ov etmə üsulları mənimsəmişlər. 1750-ci illərə kimi yəni ruslar adaya gələnə qədər, Aleutlar öz sakit həyatlarını yaşayırdılar. Əslində ruslarla ilk təmaslar çox uğurlu olmuşdur, Aleutlar ruslara yeni ov etmək üsullarını öyrətmiş, bunun əvəzində isə ruslar özləri ilə gətirilən bəzi ədviyatları Aleutlara vermişlər: Sea otter hunters. Hətta bəzi rus kişilərinin Aleut qadınlarala evlənməsi məlumdur. Alyaskada birinci rus qəsəbələri Qriqori İvan Şelixov irkutsk taciri tərəfindən salınmışdır. Kütləvi şəkildə ovlanma nəticəsində dəniz heyvanlarının sayı azalmışdır. Bununla ruslar yerli əhalini daha cox inçitməyə başlamış, onları ovlamaq üçün daha əlverişsiz yerlərə göndərmişlər. Xususəndə Şelikov və Galikov şirkətinin yerli xalqa qarşı olan münasibəti nəticəsində Aleutlar, üsyan etmiş və qalib qəlmişdirlər. Ancaq texniki baxımdan daha üstün olan ruslar sonda Aleutlar üzərində qələbə qazanmışlar. Bu qələbənin əldə edilməsində Rusiya imperiyası Rus Amerikasına bir başa dəstək göstərmişdir. Aleut xalqı Ruslarla yaratdığıları münasibərlər, kütləvi qrip epidemiyası, qətliyamlar səbəbindən xalqın 80% məhv olmuşdur. Bütün bunların nəticəsində Aleut xalqının sayı 90 min nəfərdən 10 minə kimi azalmışdır.

Etimologiyası

Aleut xalqının adı aleutca allíthuh sözündəndir. Alyaskanın kəşfindən sonra ruslar Aleut adaları istiqamətində irələməyə başlayırlar. Bu ərazilərə gələn rus kürk tacirləri tərəfindən yerli əhali Aleut (rus. Алеутъ) adlandırılır. Bu eyni adlı adalar qrupunun olması ilədə ələqəli olmuşdur.

Rus dilində Aleut adının mənşəyi haqqında bir neçə fikir vardır:

Bu adın Rusiyanın şimalında yaşayan Çukçaların dilindən olan "daimi sahil sakini"^[2] sözündən yarandığı ehtimal olunur.
Çukca dilində Eskimoslara xitabən işlədilən A´lvayê´lilit '(yad dildə danışanlar') ^[3] sözü olmuşdur.
G. Menovşçikov kimi bəzi alimlərin fikirincə Aleut sözü Unanganca allíthuh (cəmiyyət) sözündən yaranmışdır.^[4]

Dil

Əsas məqalə: Aleut dili

Aleut dili və ya Unangan dili (öz adı Unangam Tunuu), Amerika Birləşmiş Ştatlarında Alyaska ştatının Aleut adaları ilə Pribilof adalarında və Rusiya Federasiyasının Kamçatka diyarına bağlı Komandor adalarında Aleut xalqı (Unangan xalqı) tərəfindən danışılan və Eskimos-Aleut dil ailəsinin tək başına iki qolundan birini oluşturan dil.

Din

Əhalisi

Alyaskada 1980 və 1992-ci illərdə, Eskimo-Aleut dillərində dannışa bilən əhali ^[5]

Ayaska	etnik sayı	anadilində danışa bilənlərin sayı	%	danışa bilənlərin orta yaş həddi
1980	.	.	.	.
Sibir Yupikləri	1.100	1.050	95	Orta nəslin çoxu və uşaqların hamısı
Yupikler	17.000	14.000	80	Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
İnyupikler	12.000	5.000	40	Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Supikler	3.000	1.000	33	Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Aleutlar	2.200	700	35	Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
1992	.	.	.	.
Sibir Yupikləri	1.100	1.050	95	Orta nəslin hamısı və uşaqların böyük bir qismi
Yupiklər	18.000	12.000	67	Orta nəslin hamısı və uşaqların kiçik bir qismi
İnyupiklər	13.000	4.000	31	Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Supiklər	3.100	600	19	Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Aleutlar	2.100	400	19	Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi

Rusiya Federasiyasında Komandor adalarında yaşayan, yerli aleut əhalisinin sayı:^[4]

1901 - 502 nəfər
1902 - 523 nəfər
1903 - 509 nəfər
1904 - 512 nəfər
1905 - 514 nəfər
1906 - 499 nəfər
1913 - 516 nəfər
1917 - 449 nəfər
1921 - 377 nəfər
1922 - 381 nəfər
1923 - 364 nəfər
1927 - 345 nəfər
1935 - 367 nəfər

Təhsil

Aleutları yaşadığı ərazi Amerika Birləşmiş Ştatlarıı hesab olunur. Ona görədə Aleutlar ABŞ təhsil sistemi üzrə təhsil alırlar.Hal-hazırda Alyaskada 4 Aleut yarım məktəbi fəaliyyət göstərir. Şagirdlərə həm ana dilləri olan Unanganca həm də dövlət dilləri olan ingilis dili tədris olunur.

Aleut Region məkətbi
Pribilof məktəbi
Aleut adları Şərqi-Şəhərcik məktəbi
UnAlyaska şəhər məktəbi

1987-1988-ci illərdə Alyaskada məktəblərdə dərs alan Aleutlu uşaqlar:^[6]

Yarım məktəb	Anadilində danışa bilən uşaqlar	Danışa bilməyən uşaqlar	Cəmi şagird sayı
Aleut ərazisi	2	16	18
Ankoric	1	29	30
Bristol körfəzi	.	1	1
Kenai	.	1	1
Pribilof adası	.	70	70
Tanana	.	18	18
Cəmi	3	135	139