Ata pərəstiş

Ata pərəstiş — dinin bəzi ibtidai formalarının ayrılmaz hissəsi, zoolatriya növü ata (atlara) pərəstişidir.

Ata pərəstişin ortaya çıxmasının dəqiq tarixi və yeri hələ müəyyənləşdirilməyib.

Bu pərəstiş nisbətən gəncdir, təqribən altı min yaşında, günəşə, aya və s. ibadət isə daha qədimdir. Pərəstişin gəncliyi, kultun yalnız atın əhliləşdirilməsindən sonra ortaya çıxması ilə müəyyən edilir. Bundan sonra bu heyvan insan həyatına güclü təsir göstərməyə başlayır. Pərəstiş atlar üçün həm müsbət, həm də mənfi nəticələri doğurmuşdur. Bəzi hallarda tanrı olaraq onlara qurban verilir, digər hallarda özləri də qurban olaraq kəsilir.

Sadə döyüşçülər, nəcib aristokratlar və hətta keçmiş dövrlərdəki krallar üçün at hər şey sayılırdı. Qida, geyim, güc və sərvət təmin edir, insanları xilas edir, hətta öz şücaətlərinin və cəsarətlərinin təcəssümü, seçilmənin simvolu, güc atributu və s. rolunu oynayır.

Tövhid dinlərin yayılması ilə ata pərəstiş əvvəlki dini əhəmiyyətini tamamilə itirmiş, lakin at yetişdirmənin, atçılıq idmanının və at ovunun inkişaf etdiyi ölkələrdə ənənə olaraq qorunur.

Ritual daha qədim dini pərəstişdə baş verən və ya əvvəlki totemik konsepsiyalara əsaslanan fərqli bir məna kəsb edən, günümüzdə mənası aydın olmayan insan qurbanının yerini almış ola bilər.

Qədim xalqlar, birləşmə məqsədi ilə totem heyvanının sehrli xüsusiyyətlərinin insana keçəcəyinə inanaraq totemin ətini yeyir və qanını içdikləri kompleks ayinlər və qurbanlar edirdilər.

Azərbaycanda atla bağlı atalar sözləri:

• At muraddır.
• At min, ad qazan.
• At alsan başından, qız alsan saçından.
• Atını dost kimi saxla, düşmən kimi saxla.
• At yeriməklə, insan bilməklə.
• Yaxşı at özünə qarşı vurdurmaz.
• Atdı, arvatdı, papaqdı, kişiyə urvatdı.
• Atı yolda, igidi zorda yoxlayarlar.
• At yerişindən, igid duruşundan tanınar.
• Atı bir aya, insanı illərlə sınayarlar.
• At təpiyinə, at dözər.
• At igidin qardaşıdır.
• At igidi darda qoymaz.
• At ölər meydan qalar, igid ölər ad-san qalar.

Laklar, çeçenlər, inquşlar, abxazlar və digər xalqların nağıllarında ata pərəstişlə bağlı kifayət qədər xüsusiyyətlər vardır.

Qafqaz xalqları atın kəllə sümüyünün xüsusi rolu olması fikri vardır. Gürcü eposunda Lurca atının kəlləsi bütün istəkləri yerinə yetirir.

Ata pərəstiş Qafqazın bir çox xalqları arasında çox inkişaf etmişdir, xüsusən də ataların fövqəltəbii güclərə sahib olduğu, çevrilmə, insan səsləri ilə danışmaq, düşmənləri tapdalamaq, sahibinə kömək etmək qabiliyyətinə sahib olduğu "Nart dastanının" geniş yayılmışdır.

Qafqazın Abxaz-adıge xalqları arasında atın qurban verilməsi ayini ölənlərin səma dəfni mərasiminin ayrılmaz hissəsi idi.

Ata pərəstiş müxtəlif türk xalqlarının dini həyatında böyük əhəmiyyət daşıyırdı^[2][3].

Qırmızı və ya ağ ata (alnında ağ ulduz olan) pərəstiş uyğurlar üçün böyük məna kəsb edir^[4].

Yenidoğulanı xoşbəxt etmək üçün başqırdlar və qaraqalpaqlar ona bir at gətirərdilər. Tulpar qıpçaq (başqırdlar, qazaxlar, tatarlar) mifologiyasında qanadlı (və ya uçan) atdır.

Sayan-Altay xalqları "tay-elqa" ayinini yerinə yetirirdilər: Tanrıya ağ bir at qurban kəsilir, əti yeyilir və dərisi dirəklərə asılırdı.

Cöhögöy Toyun bir tanrıdır. Saxa mifologiyasında atların və mal-qaraların hamisi olaraq bilinir.

Külək atı (Lunqta) Tibet Buddizmində kürəyində bir çintamanini daşıyan at şəklində bir rəmzdir, yəni istəkləri yerinə yetirən və firavanlıq gətirən bir ləl-cəvahiratdır.