BT (tank seriyası)

BT seriyalı tanklar və ya BT tank seriyası — (Rusca: Быстроходный танк; Rom: Bystrokhodnıy Tank; Azərbaycanca → Sürətli tank) 1932–1941-ci illər arasında SSRİ tərəfindən böyük miqdarda istehsal edilmiş, süvari tank sinfi də adlandırıla bilən yüngül dərəcəli tank idilər.^[1] Yüngül olmasına baxmayaraq, yaxşı silahlandırılmış olan bu model tanklar öz sinfində tanklar arasında ən yaxşı hərəkət qabiliyyətinə malik tanklar idilər. Qırmızı Ordu daxilində onlara qısaca Betka, daha kiçik modellərinə isə Betuşka deyilirdi.^[2] Tankın asqı sistemi Christie asqı sistemi olub, əməliyyat mənzili 200 km, maksimum sürəti isə saatda 72 km təşkil etmişdir.

BT
Tipi	sürətli tank
Ölkə	SSRİ
İstismar tarixçəsi
İstismara başlanması	1932
İstifadə edilən döyüşlər	İspaniya vətəndaş müharibəsi, İkinci Dünya müharibəsi
İstehsal tarixçəsi
Konstruktor	J. Walter Christie Xarkov Komintern Lokomotiv Zavodu
Konstruksiya tarixi	1930-1931
İstehsal illəri	1932-1941
Xüsusiyyətləri
Ağırlığı	11,5 t
Zireh	6 - 13 mm
Mühərrik	Model M-5
Güc nisbəti	35 at gücü/ton
Mühərrik gücü	400 hp (298 kW)
Əsas silah	45 mm Model 32
Köməkçi silah	DT pulemyotu
Uzunluğu	5,58 m
Eni	2,23 m
Hündürlüyü	2,25 m
Ekipaj	3 nəfər
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

BT tankları konvertasiya edilə bilən (dəyişdirilə bilən) tank modelləri idilər. 1930-cu illərdə konstruktor J. Walter Christie çıxarıla bilən tırtılları olan bir tank üzərində işləməyə başlamışdır. Nəhayət, ekipajı tərəfindən 30 dəqiqə ərzində tamamilə tırtılları çıxarıla bilən və magistral yolda sadəcə olaraq təkərləri üzərində hərəkət edə bilən bir tanka çevrilə bilən bu model ortaya çıxmışdır. Bu yolla tank off-road yolda olduğu kimi magistralda da sürətlə hərəkət edə bilirdi. Tırtılları olmadan tankı, ön təkərləri hərəkət etdirirdi.

1930-cu ildə Sovet kənd təsərrüfatı təşkilatı kimi tanınan AMTORG-a bağlı OGPU və GRU kəşfiyyat xidməti agentləri Nyu Yorkdakı siyasi və hərbi hakimiyyəti razı salaraq Amerika istehsalı olan Christie tankının planlarını və texniki xüsusiyyətlərini əldə etdilər. Ən azı iki ədəd Christie M1931 tankı (qülləsiz) saxta sənədlərlə ABŞ tərəfindən SSRİ-yə satılmışdır.^[3] İxrac sənədlərində texnika "kənd təsərrüfatı traktoru" kimi göstərilmişdir. Hər iki tank Xarkov Komintern Lokomotiv Zavodunun (KhPZ) obyektlərinə müvəffəqiyyətlə gətirilmişdir. Christie tankları Sovetlər tərəfindən sürətli tanklar kimi təsnif edilmişdirlər və qısaca BT adlandırıldılar. Mövcud plan və orijinal Christie prototipləri işığında 3 silahsız BT-2 tankı 1931-ci ilin oktyabrında, seriyalı BT-2 tankları isə 1932-ci ildə istehsal olunmağa başlanmışdır. Bir çox BT-2 tankları bir ədəd 37 mm top və bir ədəd də pulemyotla istehsal edilirdilər. BT-3 və sonrakı modellər 45 mm-lik silahla istehsal edilmişdirlər. Christie M1931 prototipində mövcud olan maili zireh sonralar sovet tanklarında saxlanılan əsas konstruksiya forması olmuşdur və daha sonra yan zirehlər də bu formada hazırlanmışdır.

1937, KhPZ zavodunda işləyən baş konstruktor Mixail I. Koshkinin rəhbərliyi altında yeni konstruksiya qrupu yeni nəsil BT tanklarının konstruksiyasını hazırlamışdılar. Komanda A-20 adlı yeni bir model də hazırlayır. Bunun bir nüsxəsi olan, lakin daha ağır zireh və silahla təchiz edilmiş A-32, daha sonra T-26 piyada tankını və BT-8 süvari tankını əvəz etmişdir. Konstruksiyası onsuz da mübahisəli olan tankla bağlı ən mühüm şübhə, bu tankdan daha zirehli olan T-34 tankı mövcud olduğu halda, Alman Blitzkrieg hücum təhlükəsi qarşısında nə qədər hücum və müdafiə gücünə malik olması idi.

İstehsal miqdarları:

• BT-5: 1,884
• BT-7: 5,328
• BT-8:706

• BT-1 — Christie prototipi
• BT-2 Model 1932 – 37 mm top, M-5 mühərriki (Amerika Liberty mühərrikinin surəti) Rəngli rəsm
• BT-5 — böyük silindrik qüllə, 45 mm top, yeni MT Rəngli rəsm
  • BT-5 Model 1933 — iki lyuklu yeni qüllə və koaksial MT.
  • BT-5PKh – suya dala bilən model (prototip).
  • BT-5A – 76,2 mm-lik haubitsalı artilleriya dəstəyi modeli (az sayda istehsal olunmuşdur).
  • BT-5 alov qurğusu quraşdırılmış — (prototip).
  • PT-1A – yeni gövdəsi olan amfibiya modeli (az sayda istehsal edilmişdir).
• BT-7 Model 1935 — gövdəsi qaynaqlı, yeni dizaynlı ön gövdə, yeni M-17T mühərriki (BMW surəti), əlavə eqzoz
  • BT-7 Model 1937 – Yeni maili qüllə Rəngli rəsm
  • BT-7TU – yeni dizaynlı radio antenalı komanda modeli
  • BT-7A — 76,2 mm haubitsa ilə artilleriya dəstəyi modeli
  • OP-7 – döşək qoruyucusu olan (alez maşını) xarici yanacaq çənləri.
• BT-8 (1938, prototipi A-8; Qırmızı Ordu adı BT-7M) — yeni V-2 dizel mühərriki, iki ədəd DT pulemyotu: biri P-40 zenit məqsədləri üçün, digəri isə qüllənin arxasında.
• BT-42 — Fin hücum silahı, finlərin Qırmızı Ordudan qənimət olaraq əldə etdikləri BT-7-lərə ingilislərin 114 mm-lik haubitsa quraşdırılmış modeli.
• BT-IS – Prototip daha sonra ağır maili zirehə malik olan T-34 modelində istifadə edilmişdir.
• BT-SW-2 Cherepakha (Azərbaycan dilində "tısbağa" deməkdir) – Yüksək maililiyi olan zirehli prototip.
• A-20 – Yeni BT tankının prototipidir, 20 mm zireh, 45 mm silah, V-2 dizel mühərriki və 8×6 təkərə çevrilə bilən hərəkət hissəsi. A-32 sınaqları zamanı dayandırılmışdır və daha sonra T-34 orta sinif tank kimi istehsal edilmişdir.
• TTBT-5, TTBT-7 — teletank^[4][5][6][7]

BT seriyalı tanklar İkinci Dünya Müharibəsindən əvvəl hərbi tarix baxımdan bir sıra mühüm münaqişələrdə iştirak etmişdirlər. Bu münaqişələrdən birincisi 1936-cı ildə başlanmış olan İspaniya vətəndaş müharibəsində baş vermişdir.^[13] Beynəlxalq Briqadanın tərkibində qarşıdurmalarda iştirak edən BT-5 tankları 45 mm-lik əsas topları ilə alman və ispan yüngül tanklarına qarşı müvəffəqiyyətli nəticələr əldə etmişdirlər.^[14]

1939-cu ildə Monqolustan sərhədində Yaponiya ilə Sovetlər arasında baş verən sərhəd toqquşmalarında general Jukov BT-5 və BT-7 tanklarından ibarət tanklarını qruplar halında və sürətli manevrlərlə istifadə edərək müvəffəqiyyət əldə etmişdir.^{[15][16][17][18][19][20][21][22][23][24]}

“Qış müharibəsi” olaraq da bilinən Fin müharibəsində isə BT-2 və BT-5 tanklarının nazik ön zirehləri xizəkli tank əleyhinə elementlərin təsirindən qeyri-kafi nəticələr əldə etmişdir.^[23]

1939-cu il sentyabrın 17-də Polşa sərhədini keçən sovet qoşunlarının tərkibindəki BT seriyalı tanklar çox çətinlik çəkməmişdirlər, çünki Polşa ordusu almanların hücumları nəticəsində onsuzda artıq dağılmışdı.

1941-ci ildə Barbarossa əməliyyatının birinci ilində BT seriyalı tanklar alman tanklarının qalın qabaq zirehinə və atəş gücünə qarşı böyük itkilər vermişdirlər. Almanların Leninqrada doğru irəliləməsinə qarşı göndərilmiş olan bu tanklar müvəffəqiyyətsizliyə düçar olmuşdurlar. Xüsusilə Uman regionunda gedən tank döyüşlərində üç sovet tank korpusu demək olar ki, tamamilə döyüşlərdə məhv edilmişdir. Uman döyüşü Kursk döyüşündən sonra tarixdə ikinci ən böyük tank döyüşü olaraq qalmışdır.

Alman ordusu Barbarossa əməliyyatına başladıqdan sonra Qırmızı Ordu BT seriyalı tankları T-34 modeli ilə əvəz etməyə başlamışdır.

Qırmızı Ordu 1945-ci ildə Mançuriyada Avqust Fırtınası əməliyyatı zamanı Yapon ordusuna qarşı çoxlu sayda BT tanklarından istifadə etmişdir. Bu, BT seriyalı tankların müharibələrdəki son missiyası olmuşdur.

Qırmızı Orduya məxsus BT seriyalı "süvari sinfi" tanklar müharibədən əvvəlki dövrdə öz sinfindəki tank dizaynları arasında hərəkətlilik baxımından ən yaxşı texnika hesab olunurdu. Buna görə də bir çox sınaq modellərinin işlənib hazırlandığı bu tanklar Ukraynanın Xarkov şəhərindəki KhPZ zavodunda istehsal edilirdi.

Bu gün tank dünyasında bir əfsanə hesab olan T-34 tankı BT tankının təkmilləşdirilmiş bir modeli idi. T-34 tankında görülən bir çox yeniliklər əslində BT seriyasında qazanılan təcrübələrlə təmin edilmişdir. Onların arasındakı nəsil bağı danılmaz idi. Dizayn dövründə mühüm texniki kəşflər edilmişdir. Xüsusilə, BT-IS və BT-SW-2 seriyalı sınaq modellərində ağır və maili zirehlər mövcud idi. Bu ixtiralardan daha sonrakı dövrlərdə T-34 tanklarında istifadə edilmişdir.

BT-lər həmçinin mühəndis vasitələri və şassilər üçün də sınaq vasitələrinə çevrilmişdirlər. Körpü döşəmə modelinin T-38 qülləsi mövcud idi. Bush paketləri standart tanklara quraşdırılmışdır. RBT-5 modelində isə qüllənin sağında və solunda iki ədəd raket buraxılış qurğusu var idi. Bir neçə model də isə çox dar tırtıllardan və hətta taxta xizək dəstlərindən istifadə edilmişdir.

KBT-7 modeli isə təkmilləşdirilmiş zirehli komanda tankı kimi hazırlanmışdır. Lakin istehsalına başlanılmadan əvvəl İkinci Dünya Müharibəsi başa çatmışdır.

1936-cı ildəki Kiyev manevrləri zamanı hərbi müşahidəçilərə yüzlərlə BT tankının keçidi göstərilmişdir. Daha sonra ölkələrinə qayıdan Britaniya Ordusunun müşahidəçiləri eyni asma sisteminin ingilis tanklarında da istifadə olunmasını istəyirdilər. Nəticədə, BT tankında istifadə ediləndən əldə edilən Christie asqısı Britaniyanın A-13, Crusader və Cromwell tanklarına da quraşdırılmışdır. Maraqlıdır ki, Britaniyanın Matilda tanklarının ön gövdə zirehləri BT tankına çox oxşardır.

1. ↑ Coox, 1985. səh. 641 notation #23
2. ↑ Zaloga, Grandsen, 1984. səh. 74
3. ↑ Suvorov, Viktor. Chapter 10: On the "Obsolete" Soviet Tanks // The Chief Culprit: Stalin's Grand Design to Start World War II. Naval Institute Press. 2008. ISBN 9781591148067.
4. ↑ "T-34 Medium Tank". English.Battlefield.Ru. 31 August 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-24.
5. ↑ "T-34 Medium Tank Prototypes". Tanks-encyclopedia.com. 2014-06-30. 2020-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-24.
6. ↑ "A-32 Средний танк". aviArmor. 2020-03-20. 2020-02-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-24.
7. ↑ "Опытные средние танки А-20 и А-32" (rus). Bronetehnika.narod.ru. 2020-03-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-24.
8. ↑ "BT-5 Light Wheeled/ Tracked Tank". Kharkiv Morozov Machine Building Design Bureau. 17 July 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
9. ↑ Zaloga, Grandsen, 1984
10. ↑ "Tanks. Medium". 11 December 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 February 2011.
11. ↑ BT-7 Light Wheeled/ Tracked Tank at KMDB.
12. ↑ BT-7M Light Wheeled/ Tracked Tank at KMDB.
13. ↑ Zaloga, 2016. səh. 36
14. ↑ Zaloga, 2016. səh. 33
15. ↑ Coox, 1985. səh. 311 & 318
16. ↑ Coox, 1985. səh. 309
17. ↑ Coox, 1985. səh. 300
18. ↑ Coox, 1985. səh. 437
19. ↑ Coox, 1985. səh. 993
20. ↑ Goldman, 2012. səh. 123
21. ↑ Coox, 1985. səh. 362, 400
22. ↑ Coox, 1985. səh. 993-996
23. ↑ ^{1 2} Coox, 1985. səh. 997
24. ↑ Goldman, 2012. səh. 123, 167