Başqırdıstan ədəbiyyatı

Başqırdıstan ədəbiyyatı — Rusiya Federasiyasının Başqırdıstan Respublikasında başqırd şair və yazıçıların Başqırdıstan mədəniyyətinə, eləcə də dünya mədəniyyətinə bəxş etdikləri ədəbi-mədəni fikrin ən yaxşı nümunələri.

1917-ci ilə qədər başqırd ədəbiyyatı tatar, daha sonra başqırd dillərində yaradılmış, folklor əsasında və regionun ümumtürk yazılı ədəbiyyatının təsiri ilə formalaşmışdır^[1]. Başqırd xalq ədəbiyyatı qəhrəmanlıq dastanları (kobayır), məişət mahnıları, nağıl və əfsanələrlə zəngindir^[1]. XIV əsrdən XX əsrin əvvəllərinə qədər şifahi poeziyanı sesenlər adlanan xalq şair və müğənniləri təmsil edirdilər^[1]. XVIII əsr başqırd seseni Salavat Yulayev öz yaradıcılığında folklorla yazılı ədəbiyyatın ənənələrini birləşdirmişdir^[1]. XIX əsr başqırd ədəbiyyatına həm sufizmin, həm də Avropa maarifçilik ideyalarının təsiri olmuşdur ki, bunun əsas aparıcıları M. Akmulla, M. Ümetbayev, Ş. Zəki idi^[1].

XX əsrin birinci rübündə başqırd və tatar ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi M. Qafuri vətənpərvərlik poeziyasının əsasını qoymuşdur^[1]. Bu illərdə başqırd nəsri inkişaf etmiş, roman janrı formalaşmış (Xayri Qaynan, “Dönüş”, 1928; İ. Nasıri, “Kudey”, 1936), povest və hekayələr (M. Qafurinin sosial-psixoloji "Ləkələnmişlər" povesti, 1926; S. Agişin satirik povestləri, A. Vali, Q. Qumər, X. Dövlətşina və b.-nın əsərləri) yazılmışdır^[1].

İkinci dünya müharibəsi illərində poeziya daha çox inkişaf etmişdir. B. Bikbay (1909–68), H. Kərim, R. Niqməti (1909–59), S. Kulibay (1910–76), Q. Əmiri (d. 1911), D. Yultı, S. Kudaş, M. Kərim və başqaları oda, ballada, sonet və sairə yazmışlar^[1]. Bu dövrdə başqırd poeması (R. Niqməti, “Agidelin gözəl vadiləri”, 1940; M. Kərim, “Dekabr nəğməsi”, 1942 və s.) yarandı^[1]. M. Buranqulovun poeziyasında başqırd mahnı-əfsanə motivləri güclü idi^[1]. Müharibədən sonrakı dövrdə S. Agişin “Özül”, Ə. Valeyevin “İlk addımlar”, Ə. Bikçentayevin “Durnalar Uralda qalır” romanları, S. Kulibay, M. Kərim, H. Kərim, T. Arslan və başqalarının şeir və poemaları nəşr olundu^[1]. İ. Abdullinin “Dərin nəfəs”, M. Kərimin “Tənha qovaq”, “Ay tutulan gecə“, R. Niqmətinin “Belaya çayının sahilində” və s. dram əsərləri yarandı, psixoloji hekayə janrı (Q. Bayburin, A. Bikçentayev, R. Sultanqareyev və b.) şöhrət qazandı^[1]. Dramaturgiya (M. Kərim, H. İbrahimov, İ. Abdullin, N. Nəcmi və b.) inkişaf etdi^[1]. 1960–1990-cı illərin poeziyasında (M. Qali, R. Bikbayev, Q. Ramazanov, Z. Biişeva, B. Rafiqov və b.) fəlsəfi mövzulara, yeni poetik formalardan istifadəyə meyil yarandı^[1]. Satirik və yumoristik poeziya F. Qumərov, X. Tulyakayev və başqalarının yaradıcılığı ilə təmsil olunurdu^[1]. Ə. Bikçentayevin “Səfirin qızı”povesti, Mustay Kərimin “Dağlar da insan kimidir” şeir kitabı, M. Qafuri və başqalarının bəzi əsərləri Azərb. dilinə tərcümə edilmişdir^[1].