Başqırdıstan

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Başqırdıstan (dəqiqləşdirmə).

Başqırdıstan (rus. Республика Башкортостан, başq. Башҡортоста́н Респу́бликаһы) — Rusiya Federasiyası subyektlərindən biri.

Başqırdıstan
Башҡортостан Республикаhы
State Anthem of the Republic of Bashkortostan[1]

54°28′ şm. e. 56°16′ ş. u.HGYO

Ölkə
İnzibati mərkəz Ufa
Dövlət Başçısı Radiy Xabirov
Baş Nazir Andrey Nazarov
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb 11 oktyabr 1990
Sahəsi
  • 143.600 km²
Hündürlük
 214 m
Saat qurşağı
Əhalisi
Əhalisi
  • 4.064.361 nəf. (2024)
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu RU-BA
Telefon kodu 347
Avtomobil nömrəsi 02, 102
Rəsmi sayt
Başqırdıstan xəritədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Coğrafiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Respublikanın ərazisi 143.9 min kvadrat kilometrdir. Ural dağlarının cənubu və bu civardakı düzənlikləri əhatə edir.[2]

Siyasət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Başqırdıstan - Rusiya Federasiyasının tərkibində olan dövlətdir. İdarəetmə forması respublikadır. Yəni ölkəni prezident idarə edir. 25 fevral 1992-ci ildə bayrağı, 12 oktyabr 1993-cü ildə gerbi və himni, 24 dekabr 1994-cü ildə isə konstitusiyası qəbul olunmuşdur.

Tarix

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Başqırdıstan tarixi

Bugünkü Başqırdıstan ərazisinə ilk yerləşim erkən Paleolit dövründən başlamışdır, amma xüsusiylə Tunc dövründə əhalinin sayı artmışdır. Onların ilk sabit yerləşim yer kimi cənubi Ural dağları sayılır. Başqırdıstan sözünün mənşəyi buranın yerli xalqı olan Başqırdlardan gəlir. Ölkənin rusca adı olan "Başkıriya" adı XVI əsrin sonlarında verilmişdir.

Başqır adına ilk dəfə VII əsrdə rast gəlinmişdir. X əsrdə Əl-Bəlkinin Başqırdlar haqqında yazdığına əsasən onlar iki yerə bölünürdü: bir qismi cənubi Uralda, digər qismi isə Bizans sərhədlərinə yaxın - Dənubə çayının sahillərində yaşayırdılar. Onunla eyni dövürdə yaşamış İbn Rüstənin təsfirinə görə isə Başqırlar Ural dağlarının hər iki tərəfində məskunlaşmış müstəqil bir xalq idi.

Hökumət

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Başqırdıstan Respublikası Hökuməti

Başqırdıstan Respubikası hökuməti üç əsas dövlət xadimlərindən ibarətdir. Bunlar Başqırdıstan Respublikası Dövlət Başçısı, Başqırdıstan Respublikası Baş Naziri və Başqırdıstan Respublikası Qurultayının sədridir. Ayrıca Başqısrdıstan Respublikasında Təhsil Nazirliyi və s. mövcuddur.

Bayramlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Başqırdıstan bayramları

Başqırdıstanda rəsmi olaraq qeyri-iş günü olan bayramlar, milli bayramlar və yaddaqalan tarixlər vardır. Bütün rəsmi bayramlar Başqırdıstan Respublikasının qanunları ilə müəyyən edilir.

Əhali

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalələr: Başqırdıstan əhalisi və Başqırdlar

2002-ci ildə aparılmış rəsmi siyahıya almaya əsasən respublikanın əhalisi 4.104.336 nəfərdir.[3] 2016-cı ildə əhalinin sayı 4071 064 nəfər olub. Əhali sıxlığı 1 km²-də 28,48-dir. Əhalinin 61,8%-i (251 5900 nəfər) paytaxt Ufada yaşayır.

Əhali inkişafı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
İl Əhali
1897 1,991,000
1913 2,811,000
1926 2,547,000
1939 3,158,000
1959 3,340,000
1970 3,818,000
1979 3,849,000
1989 3,950,482
2002 4,104,336[4]
2010 4,072,292[5]
2017 4,066,972[6]

Etnik tərkibi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əhalinin siyahıya alınmalarına 1920 üzrə (görə) Başqırdıstanın əhalisinin milli tərkibinin Dinamikası — 2010 il:

1920
[7][8]
nəfər		 % 1926
[9]
nəfər		 % 1939
[10]
nəfər		 % 1959
[11]
nəfər		 % 1970
[12]
alınlar.		 % 1979
[13]
nəfər		 % 1989
[14]
nəfər		 % 2002
[15]
nəfər		 % faizlə 2010
[16][17]
nəfər		 % ümumi
cəmi 1010124 100,00 % 2665836 100,00 % 3158969 100,00 % 3341609 100,00 % 3818075 100,00 % 3844280 100,00 % 3943113 100,00 % 4104336 100,00 % 4072292 100,00 %
Ruslar 341024 33,76 % 1064707 39,95 % 1281347 40,56 % 1418147 42,44 % 1546304 40,50 % 1547893 40,26 % 1548291 39,27 % 1490715 36,32 % 1432906 35,19 %
Başqırdlar 371884 36,82 % 625845 23,48 % 671188 21,25 % 737711 22,08 % 892248 23,37 % 935880 24,34 % 863808 21,91 % 1221302 29,76 % 1172287 28,79 %
Tatarlar 187015 18,51 % 461871 17,33 % 777230 24,60 % 768566 23,00 % 944505 24,74 % 940436 24,46 % 1120702 28,42 % 990702 24,14 % 1009295 24,78 %
Krəşinlər [18] tərkibində 37 0,00 % 4510 0,11 % 3801 0,09 %
Mişərlər [18] 135960 5,10 % 93 0,00 %
Teptyarlar [18] 23290 0,87 %
Çuvaşlar 33946 3,36 % 84886 3,18 % 106892 3,38 % 109970 3,29 % 126638 3,32 % 122344 3,18 % 118509 3,01 % 117317 2,86 % 107450 2,64 %
Marilər 7894 0,78 % 79298 2,98 % 90163 2,85 % 93902 2,81 % 109638 2,87 % 106793 2,78 % 105768 2,68 % 105829 2,58 % 103658 2,55 %
Ukraynalılar 31165 3,09 % 76710 2,88 % 92289 2,92 % 83594 2,50 % 76005 1,99 % 75571 1,97 % 74990 1,90 % 55249 1,35 % 39875 0,98 %
Udmurtlar 440 0,04 % 23256 0,87 % 25103 0,79 % 25388 0,76 % 27918 0,73 % 25906 0,67 % 23696 0,60 % 22625 0,55 % 21477 0,53 %
Mordvalar 22603 2,24 % 49813 1,87 % 57826 1,83 % 43582 1,30 % 40745 1,07 % 35900 0,93 % 31923 0,81 % 26020 0,63 % 20300 0,50 %
Beloruslar 1928 0,19 % 18281 0,69 % 23761 0,75 % 20792 0,62 % 17393 0,45 % 17985 0,47 % 17038 0,43 % 17117 0,42 % 11680 0,29 %
Ermənilər 2 0,00 % 38 0,00 % 391 0,01 % 1732 0,05 % 1171 0,03 % 1517 0,04 % 2258 0,06 % 8784 0,21 % 9407 0,23 %
Özbəklər | 8 0,00 % 243 0,01 % 534 0,02 % 1133 0,03 % 1386 0,04 % 2282 0,06 % 5145 0,13 % 7945 0,20 %
Almanlar 8602 0,85 % 6448 0,24 % 6030 0,19 % 12817 0,38 % 12104 0,32 % 11316 0,29 % 11023 0,28 % 8250 0,20 % 5909 0,15 %
Azərbaycanlılar 10 0,01 % 124 0,00 % 772 0,02 % 464 0,01 % 1103 0,03 % 2373 0,06 % 5026 0,12 % 5737 0,14 %
Qazaxlar 114 0,01 % 9776 0,31 % 4179 0,13 % 3108 0,08 % 2876 0,07 % 3564 0,09 % 4092 0,10 % 4373 0,11 %
Taciklər 1 0,00 % 42 0,00 % 150 0,00 % 292 0,01 % 735 0,02 % 2939 0,07 % 4127 0,10 %
Yəhudilər 152 0,02 % 2185 0,08 % 3796 0,12 % 7467 0,22 % 6668 0,18 % 5851 0,15 % 4835 0,12 % 2367 0,06 % 1900 0,05 %
Vyetnamlılar 39 0,00 % 1 0,00 % 12 0,00 % 1204 0,03 % 1337 0,03 %
Latışlar 472 0,05 % 7045 0,26 % 6692 0,21 % 3804 0,11 % 3531 0,09 % 2604 0,07 % 1956 0,05 % 1508 0,04 % 1117 0,03 %
Gürcülər 4 0,00 % 10 0,00 % 300 0,01 % 362 0,01 % 269 0,01 % 576 0,01 % 811 0,02 % 1341 0,03 % 1045 0,03 %
Qaraçılar 7 0,00 % 325 0,01 % 515 0,02 % 255 0,01 % 271 0,01 % 491 0,01 % 650 0,02 % 684 0,02 % 1004 0,02 %
Çeçenlər 2 0,00 % 15 0,00 % 41 0,00 % 92 0,00 % 241 0,01 % 1195 0,03 % 992 0,02 %
Moldavanlar 12 0,00 % 62 0,00 % 382 0,01 % 793 0,02 % 584 0,02 % 945 0,02 % 1069 0,03 % 872 0,02 %
Yezidilər 577 0,01 % 797 0,02 %
Türkmənlər 3 0,00 % 3 0,00 % 39 0,00 % 133 0,00 % 332 0,01 % 441 0,01 % 701 0,02 % 783 0,02 %
Koreyalılar 2 0,00 % 32 0,00 % 183 0,01 % 203 0,01 % 237 0,01 % 722 0,02 % 777 0,02 %
Yunanlar 13 0,00 % 68 0,00 % 1466 0,04 % 1183 0,03 % 1099 0,03 % 1083 0,03 % 1038 0,03 % 753 0,02 %
Polyaklar 486 0,05 % 1655 0,06 % 1316 0,04 % 1100 0,03 % 980 0,03 % 935 0,02 % 757 0,02 % 660 0,02 % 504 0,01 %
Qırğızlar 134 0,00 % 155 0,00 % 124 0,00 % 1171 0,03 % 306 0,01 % 308 0,01 % 454 0,01 %
Ləzgilər 6 0,00 % 1 0,00 % 23 0,00 % 77 0,00 % 104 0,00 % 188 0,00 % 313 0,01 % 374 0,01 %
Bolqarlar 3 0,00 % 25 0,00 % 699 0,02 % 627 0,02 % 548 0,01 % 509 0,01 % 451 0,01 % 318 0,01 %
Türklər 17 0,00 % 12 0,00 % 44 0,00 % 24 0,00 % 23 0,00 % 40 0,00 % 470 0,01 % 315 0,01 %
İnquşlar 5 0,00 % 169 0,00 % 26 0,00 % 63 0,00 % 183 0,00 % 278 0,01 %
Osetinlər 83 0,00 % 226 0,01 % 302 0,01 % 379 0,01 % 256 0,01 % 262 0,01 % 265 0,01 %
başqaları 2173 0,22 % 4110 0,15 % 2466 0,08 % 3899 0,12 % 2538 0,07 % 2646 0,07 % 2801 0,07 % 3805 0,09 % 4409 0,11 %
milliyəti
göstərdi		 1010124 100,00 % 2665836 100,00 % 3158020 99,97 % 3341501 100,00 % 3818068 100,00 % 3844271 100,00 % 3943091 100,00 % 4099970 99,89 % 3974720 97,60 %
milliyəti
göstərmədi		 0 0,00 % 0 0,00 % 949 0,03 % 108 0,00 % 7 0,00 % 9 0,00 % 22 0,00 % 4366 0,11 % 97572 2,40 %

Din

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Başqırdıstanda İslam

Başqırdıstanda aparıcı din islamın sünni məzhəbidir (67%). İkinci pillədə xristianlığın pravoslav məzhəbi durur (22%).

Milli tərkib

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əhalinin 36,1%-i ruslar, 29,5%-i başqırdlar, 25,4%-i tatarlar, 2,7%-i çuvaşlar, 2,6%-i marilər, 1%-i ukraynalılar, 2,7%-i isə digər xalqlar təşkil edir.

İqtisadiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Başqırdıstan iqtisadiyyatı

Başqırdıstan Rusiya Federasiyasının istər ümumi gəlir, istər sənaye istehsalatının həcmi, istər kənd təsərrüfatı, istərsə də sabit sərmaye yatırımı baxımından ən inkişaf etmiş regionlarından biridir.

Başqırdıstanda ilk neft hasilatı 1932-ci ildə başlamışdır. 1943-cü ildə burada böyük neft yataqları aşkar edildi. 1941-1945 ikinci dünya müharibəsi dövründə Başqırdıstan qərbi Rusiyadan gətirilmiş, Sovet Sosialist Respublikasını silah, yanacaq, yemək və sairlə təmin edən zavodlarla təmin edildi. Müharibədən sonrakı illərdə də Başqırdıstan sənayesi, xüsusilə mədənçilik, maşınqayırma və neft emalı sənayesi inkişaf etməyə davam etdi. Başqırdıstan sənayesi sonralar Rusiyanın Avropaya uzanmış hissəsinin iqtisadiyyatının möhkəm təməli olmuşdur.

Başqırdıstan müxtəliflik baxımından Rusiya Federasiyasının mühüm sənaye mərkəzidir. Böyük kənd təsərrüfatı zonasıdır, amma ölkənin əsas sənayesi kimya sənayesidir. Başqırdıstan Rusiyanın digər regionlarına nisbətən daha çox neft hasil edir. Rusiyanın təxminən 17%-ni benzinlə, 15%-ni isə dizel yanacağı ilə təmin edir. İstehsal olunan digər sənaye məhsullarına misal kimi araq, plastik kütlə və kənd təsərrüfatı dərmanını misal göstərmək olar.

Rayonlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Respublika ərazsində 54 inzibati rayon, 21 şəhər, 40 şəhər tipli qəsəbə və 4.513 kənd vardır.[2]

Abdulkərim (Yermekeevskiy rayonu)

Şəhərlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Ufa – 1.042.437 nəfər [19] (2002-ci il siyahıya almasına əsasən). Başqırdıstanın paytaxtıdır.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Law #10-z
  2. ↑ 1 2 "Başqırdıstan Respublikasının rəsmi informasiya portalı (rusca və ingiliscə)". 2009-06-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-06-16.
  3. ↑ "Население по национальности по субъектам Российской Федерации (XLS). Проверено 4 мая 2009". 2006-11-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-06-16.
  4. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-09-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-10-31.
  5. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-03-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-10-31.
  6. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2017-07-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-05.
  7. ↑ Burzyan-Tanqaurovskiy kantonu və Tamyan-Katayski kantonu olmadan
  8. ↑ "SSR ittifaq-ına 1918 üzrə (görə) statistik məlumatların Toplusu — 1923". 2014-07-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-28.
  9. ↑ "reg=772 Demoskop. Ümumittifaq əhalinin siyahıya alınması 1926-cı il. Rusiyanın regionları üzrə (görə) əhalinin milli tərkibi: Başqırd ASSR-ı". 2016-03-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-28.
  10. ↑ "reg=61 Demoskop. Ümumittifaq əhalinin siyahıya alınması 1939-cu il. Rusiyanın regionları üzrə (görə) əhalinin milli tərkibi: Başqırd ASSR-ı". 2017-05-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-28.
  11. ↑ "reg=76 Demoskop. Ümumittifaq əhalinin siyahıya alınması 1959-cu il. Rusiyanın regionları üzrə (görə) əhalinin milli tərkibi: Başqırd ASSR-ı". 2019-10-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-28.
  12. ↑ "reg=59 Demoskop. Ümumittifaq əhalinin siyahıya alınması 1970-ci il. Rusiyanın regionları üzrə (görə) əhalinin milli tərkibi: Başqırd ASSR-ı". 2019-10-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-28.
  13. ↑ "reg=58 Demoskop. Ümumittifaq əhalinin siyahıya alınması 1979-cu il. Rusiyanın regionları üzrə (görə) əhalinin milli tərkibi: Başqırd ASSR-ı". 2019-10-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-28.
  14. ↑ "reg=56 Demoskop. Ümumittifaq əhalinin siyahıya alınması 1989-cu il. Rusiyanın regionları üzrə (görə) əhalinin milli tərkibi: Başqırd ASSR-ı". 2019-10-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-28.
  15. ↑ id=11 Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması 2002-ci il Arxivləşdirilib 2019-08-18 at the Wayback Machine: Rusiya Federasiyasının subyektləri üzrə (görə) milliyyət və rus diliylə mülk (yiyələnmə) üzrə (görə) Əhali Arxivləşdirilib 2006-11-04 at the Wayback Machine
  16. ↑ "Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınmasının Rəsmi saytı 2010-cu il. Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınmasının son nəticələri haqqında informasiya materialları 2010-cu il". 2020-04-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-28.
  17. ↑ Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması 2010-cu il. Əhalinin milli tərkibi üzrə (görə) və regionlar üzrə (görə) genişləndirilmiş siyahılarla rəsmi nəticələr. Arxivləşdirilib 2020-05-13 at the Wayback Machine: baxmaq Arxivləşdirilib 2012-10-18 at the Wayback Machine
  18. ↑ 1 2 3 Po 1926-cı ilin kryaşenlər siyahıya almaları, Mişərlər və Teptyarlar ayrı nəzərə alınırdılar. Siyahıya alma üzrə (görə) 1920-ci il, və siyahıya almadan başlayaraq 1939-cu il kryaşenı və Mişərlər tatarlar tərkibində nəzərə alınır, teptyari — tatarlar və başkir.
  19. ↑ "RussiaOutdoors - Путешествия по России". 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-06-13.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]