Beta Vukanoviç

Beta Vukanoviç və yaxud Babette Baxmayer (serb. Бета Вукановић; 18 aprel 1872[1], Bamberq, Bavariya – 31 oktyabr 1972, Belqrad) — serb rəssamı, impressionizmin nümayəndəsi. Onun sonrakı əsərləri realist üslubda olub, lakin buna baxmayaraq həmişə impressionist palitrasını saxlayıb.

Beta Vukanoviç
serb. Бета Вукановић
Doğum tarixi 18 aprel 1872(1872-04-18)[1]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 31 oktyabr 1972(1972-10-31) (100 yaşında)
Vəfat yeri
Dəfn yeri
  • Yeni Belqrad qəbiristanlığı[d]
Fəaliyyəti rəssam
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Beta və Rista Vukanoviçlərin Serbiyada rəssamlıq məktəbi üçün tikilmiş ilk binası

Beta Vukanoviç 18 aprel 1872-ci ildə Almaniya imperiyasının Bamberq şəhərində Babette Baxmayer (alm. Babette Bachmayer‎) adı ilə anadan olub. İbtidai məktəbi və qızlar liseyini bitirdikdən sonra 1890-cı ildə Münhendəki Karl Mar və Anton Ajbenin özəl rəssamlıq məktəbinə daxil olur. Studiyada Beta Risto Vukanovic ilə tanış olur və onlar 1898-ci ildə ailə qururlar.[2] Cütlük bal ayı əvəzinə Belqrad gedir, dostları onlara sənətə marağı olmayan kiçik bir şəhər olduğunu desə də, Vukanoviçlər bu məsləhətə əhəmiyyət vermirlər.[3]

Serbiyaya gəliş

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Onlar 1898-ci ilin yayında Belqrada gəlirlər. Onlar gələndə paytaxt şərq şəhərindən Avropa şəhərinə çevrilmişdi. Şəhərdə incəsənəti canlandırmaq üçün cütlük aktiv fəaliyyətə başlayır. Həmin il onlar beş il fəaliyyət göstərən Serb Plastik İncəsənət və Musiqi Rəssamları Assosiasiyasını təsis edirlər.[4]

1898-ci ildə Beta ilk dəfə əri və heykəltaraş Simeon Roksandiç ilə Belqradda Milli Məclisin zalında sərgilər açaraq, tabloları arabalarda, türk səki daşlarının üzərində özləri mismarlayır və rəsmləri divarlarda asırlar. Böyük sənətsevər və kolleksiyaçı Serbiya kralı I Milan Obrenoviç də sərgiyə gələrək onları sarayda sərgiləməyə dəvət edir. Saray həyətindəki sərgi 1900-cü ildə həyata keçirilir. Bu münasibətlə kral I Milan Rista Vukanoviçin "Dahia" adlı tablosunu alır. Rəsm əsərindən alınan məbləğ Dunay sahili yamacında, Qospodar Yovanov və Kapetan Mişine küçələrinin kəsişməsində torpaq almaq üçün kifayət edir. Burada daha sonra Vulkanoviçlər yaşayış binası inşa edirlər.[5]

Belqradda Kral İncəsənət Məktəbinin binası, hazırda burada Belqrad İncəsənət Universitetinin Tətbiqi Sənətlər Fakültəsi yerləşir

1899-cu ildə cütlük Təhsil Nazirliyindən onun ölümündən sonra onun yaradıcısı Kirill Kutlikdən ilk Serb rəssamlıq və rəsm məktəbini miras almaq üçün icazə alırlar. Onlar müəllimlik fəaliyyətinə 1900-cü ildə başlayırlar. İki ünvan dəyişərək, Vukanoviçlər məktəbi Kapetan-Mişina küçəsi 13-dəki evlərinə köçürlər. Dəyişdirilmiş fasadı olan ev hələ də mövcuddur və 1984-cü ildən Belqrad şəhərinin mədəni-irs abidələri siyahısına daxildir. Evin dizaynı Parisdəki Ümumdünya Sərgisində Yuqoslaviya pavilyonunun dizayneri Milan Kapetanoviç tərəfindən hazırlanmışdır. Evdə dörd böyük emalatxana var idi. Ən gözəli evin fasadı idi, burada Beta əsas girişin üstündə "Üç Muza" — musiqi, rəsm və sənət muzaları simvolik olaraq üç gözəl qadın şəklində təsvir edilmişdi. Onların ətrafı mavi süsən çiçəkləri və rəngarəng tovuz quşu lələkləri ilə əhatə olunmuşdu. Fasad, bu əsərlə birlikdə, İkinci Dünya müharibəsi zamanı bombardman zamanı dağıdılıb və fasadın yeganə xatirəsi Götze Kona tərəfindən nəşr olunan açıqcadadır. Lakin Belqrad Mədəniyyət Abidələrinin Mühafizəsi İnstitutunun kataloqu göstərir ki, freska boyama texnikasında hazırlanmış bu bəzək 1930-cu illərdə binanın yenidən qurulması zamanı itmişdir.[6]

Vukanoviçlərin rəssamlıq məktəbi 1902–1905-ci illərdə fəaliyyət göstərib. Məktəbin kişilər bölməsinə Rista, qadınlar bölməsinə isə Beta rəhbərlik edirdi. Daha sonra onlara rəssam Marko Murat və heykəltaraş Djordje Jovanovic də qoşuldu. Məktəbin məqsədi xarici rəssamlıq akademiyalarının gələcək tələbələrini, eləcə də orta məktəblər və qadın kollecləri üçün rəsm müəllimləri hazırlamaq idi.[7] Məktəb 1905-ci ildə Kralja Petra küçəsinə, sonra isə Beta Vukanoviçin rəsm və akvareldən dərs dediyi Kral İncəsənət Məktəbinə köçürüldükdən sonra İncəsənət və Sənətkarlıq Məktəbinə çevrildi. Məktəbd böyük bir impressionist nəsili yetişdirdi.[8][4]

Beta tərəfindən Serbiyada çəkdiyi ilk rəsmlərdən biri "Milad" idi. Əsərdə serb xalqına xas olan bir mövzu seçilmişdi. Bu şəkildə o, Münhen təhsilini və Serbiya hisslərini birləşdirməyi bacarıb. Rəsm 1900-cü ildə Parisdə keçirilən Ümumdünya Sərgisində nümayiş etdirildi və mükafatlandırıldı. Burada o, özünü ərinin soyadı olan Vukanoviç ilə təqdim etdi.[4]

Onlar 1904-cü ildə Birinci Serb üsyanının yüz illiyi münasibətilə "Lada" Serb Rəssamları Assosiasiyasının yaradılmasında iştirak ediblər. Onlar müntəzəm olaraq bu cəmiyyətin sərgilərində iştirak edirdilər.[4] 1958-ci ildə Beta ömürlük "Lada"nın fəxri prezidenti seçildi.[4]

Beta Balkan müharibələri zamanı könüllü tibb bacısı kimi çalışıb. Xarici dil biliyi sayəsində əcnəbi həkimlərə köməklik edirdi. "Yaralılara və xəstələrə yardıma görə" ordeni (1912) və "Serbiya Qızıl Xaçına xidmətə görə" medalı (1913) ilə təltif edilmişdir.[9]

Birinci Dünya müharibəsi illərində

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Beta Vukanoviçdən Uros Prediçə məktub və açıqca

Birinci Dünya müharibəsi başlayanda Rista ağır xəstələnir. Ondan əlavə, xəstəxanada yaralılara qulluq edirdi. Serb ordusu ilə cütlük cənuba Salonikiyə, daha sonra bir qrup yaralı ilə Marselə (Fransa) gedir. Onun o dövrdə çəkdiyi akvarellərindən ikisi günümüzə gəlib çatmışdır. Bunlar "1915-ci ildə Afrika Birliklərindən Fransız Əsgərləri" və "Marsel mənzərəsi" (1916) əsərləridir. Hər iki rəsm hazırda Belqraddakı Hərbi Muzeydə saxlanılır.[9]

Serbiyanın Milli Bankı hətta müharibə dövründə də yaxşı emissiya siyasəti ilə dinarın dəyərinə inamı qoruyub saxlaya bildiyi üçün dövriyyədə pul qıtlığı problemi ilə üzləşdi. Beta ilk partiyası 1915-ci ilin martında Parisdə buraxılmış 50 dinarlıq əskinasın dizaynını hazırlamışdı.[10] Ümumilikdə, bu əskinaslardan 1.025.000 nüsxə hazırlanmışdı ki, onlardan da heç bir saxtakarlıq qeydə alınmadı.[11] Lakin dinar tez, zəif rəngdə və yazı xətaları ilə hazırlandığından, görünüşü pis olduğuna görə onu "hərbi əskinas" və ya "çil" adlandıranların çoxlu müqaviməti ilə qarşılaşdı. Bu səbəbdən Milli Bank bazara sonrakı buraxılışı dayandırmaq və həmin il əskinasın tədavüldən çıxarılması qərarı verdi. O pullar bu gün numizmatika baxımından ən qiymətli Serb əskinaslarından biri sayılır.[11]

Rista Fransanın bir neçə yerində, müharibədən zərər çəkmiş Serbiyadan olan uşaqlar üçün açıq olan Serb orta məktəblərində müfəttiş işləyirdi. O, 1918-ci ilin əvvəlində vəfat etdi və hərbi qəbiristanlıqda dəfn edildi, burada Beta ona abidə ucaltdı və məzarını mütəmadi olaraq ziyarət etdi.[4]

Vətənə qayıdış

[redaktə | mənbəni redaktə et]
"Yay günü" (Belqrad Milli Muzeyi)

Müharibədən sonra Beta Serbiyaya qayıtdı. O, 1919-cu ildə qaçqınların sonuncu daşınması ilə geri döndü. Müharibədən əvvəl onların yaşadıqları ev xarabalığa dönmüşdü. O, "dağıdılmış və oğurlanmış" evə qayıtmaq istəmədiyi üçün mülkünü Yaponiya Konsulluğunun baş konsulu Milyutin Stanoeviçə satdı.[12] O, Belqradda Tələbə Evində yaşayır və burada rəssamlıq müəllimi işləyirdi. Daha sonra Beta Kolaratsk Xalq Universitetinin binasında atelye açdı.

Tezliklə o, Belqradda Rəssamlar Assosiasiyasını qurdu (1919). Beta Vukanoviç 1921-ci ildə isə Rəssamlıq Məktəbində müəllim oldu.

İkinci Dünya müharibəsi zamanı o, Kulturbund hərəkatına qoşulmaqdan imtina etdi və özünü serb hesab etdiyini desə də, bundan sonra hərəkatın bütün imtiyazlarından istifadə etdi. Rəsm çəkmək ona bombardmanları və müharibə dəhşətlərini dəf etməyə kömək etdi.[3]

O, ömrünün sonuna qədər rəsm çəkdi. Beta demək olar ki, hər gün öz studiyasına gedirdi, orada saat 12:00-dan 14:00-a kimi qonaqları qəbul edirdi. O, tez-tez yaxınlıqdakı parkda oturub gördüyü səhnələri fırça ilə qeydə alırdı.[9]

O, 31 oktyabr 1972-ci ildə yüz yaşında vəfat etdi və Belqraddakı Yeni Qəbiristanlıqda dəfn edildi.[3]

Yaradıcılığı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rəngkarlıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Marko Muratla yanaşı, Beta Vukanoviç plener istiqamətinin ən mühüm və tipik nümayəndəsidir.[13] Bu istiqaməti o hələ Münhendə yaşayanda mənimsəmişdi. Beta Vukanoviç Serbiyada rəssamlara plenerdə işləməyi öyrətmişdi. İmpressionizm populyarlığını itirməyə başlayanda o, rəngarlığa üstünlük verərək, formanı gücləndirdi və impressionizmin rənglərini saxladı. O, portretlər, mənzərələr (Vardar, Makedoniya, Serbiya və Bosniya motivləri ilə) və natürmortlar çəkib. O, bütün Yuqoslaviya Lada sərgilərində, həmçinin Roma, Münhen və Parisdə nümayiş etdirilib.

Karikatura

[redaktə | mənbəni redaktə et]

O, Yuqoslaviyada bədii karikaturanın əcdadı hesab olunur. Bəzi məlumatlara görə, o, 500-dən çox karikatur müəllifidir, lakin onlardan 140-ı günümüzə qədər gəlib çatıb.[14] İlk karikaturalarını ibtidai məktəbdə müəllim işəyərkən çəkib. O, buna görə cəzalandırılıb, amma heç bir səhv etmədiyinə inanaraq təslim olmayıb, məzəli portretlər çəkməyəb davam edib. Onun fikrincə, bu heç kimi incitmir, sadəcə əyləncəli idi.[13] Karikaturalarını ilk dəfə 1910-cu ildə Dördüncü Lada Sərgisində təqdim edib. Sərgidə onun 60 əsəri nümayiş olunub. O, daha sonralarda karikatualarını nümayiş etdirdi, lakin onlar heç vaxt ilk dəfəki sayda deyildi. Bu tip əsərlərdə fiqur və obraz üstünlük təşkil edir. O, daha çox müasirlərini, mədəni və ictimai həyatın tanınmış simalarının karikaturalarını çəkirdi. Karikaturaların əksəriyyətini akvarellə çəkirdi.[14] O, 1902-ci ildə Branislav Nusiçin "Cəmiyyətin uşağı" romanını öz karikaturaları ilə təsvir etmişdi.

Ömrünün sonuna yaxın o, artıq karikatura çəkmirdi. Sonuncu, çox güman ki, 1954-cü ilin aprelində gündəlik "Politika" qəzetində dərc olunan "Avtokarikatura"dır. 1949-cu ildə Belqraddakı Milli Muzey onun 50-yə yaxın karikaturasını əldə edib. 1968-ci ildə təşkil olunan sərgidən razı qalan o, daha on bir karikaturasını muzeyə bağışlayıb.[14]

Qrafika

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qrafikalarının bir hissəsini Beta Vukanoviç Almaniyadan gətirmişdi. Sonra o yeni əsərlər də hazırladı. Belqradda onun əməyi yüksək qiymətləndirilməyib. 1902-ci ildə Romada keçirilən "Bianco e nero" sərgisində İtaliya kralı onun qrafikalarından ikisini, Serbiyanın Romadakı səfirliyinin hüquq müşaviri vəkil Skotti isə onlardan birini alıb. Belqradlıların marağının olmamasından məyus olan Vukanoviç, Serbiyanın paytaxtına gəldikdən bir neçə il sonra tələbəsi Lubomir İvanoviçə mis üzərində oyma aləti hədiyyə etdi və o, sonradan əla qrafika ustası oldu.[9]

Beta Vukanoviç vəsiyyətində 247 rəsm əsərini, pastel, akvarel və rəsmləri Belqrad şəhərinin muzeyinə bağışlayıb. Bundan əlavə, muzey onun emalatxanasından bəzi əşyalar, o cümlədən onun ölümündən sonra irsinə əlavə edilmiş medallar, fərqlənmə nişanları əldə etmişdir ki, bu da ümumilikdə 293 eksponatdır.[15]

Əsas işlərinin siyahısı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Riste Vukanoviçin portreti
  • Riste Vukanoviçin portreti (Sofiyadakı muzey)
  • Vuk Karadjiçin portreti (Belqrad Şəhər Kitabxanasındakı Vuk Zalı[16])
  • "Cənazə evi" (Belqrad Məclisinin binası)
  • "Mənim terasımda" (Belqrad bələdiyyə binası)
  • "Yay günü" (Belqrad Milli Muzeyi)
  • "Məsihin şöhrəti" (Parisdə keçirilən Ümumdünya Sərgisində mükafatlandırılıb. Rəsm İkinci Dünya müharibəsi zamanı yoxa çıxıb və yalnız reproduksiyaları mövcuddur[9])
  • "Gavalı toplamaq" (Maliyyə Nazirliyinin binası)
  • "Karikaturalar toplusu" (onun dostu Kral Petar Qarageorgiyeviçə məxsus olduğu güman edilir, lakin bu heç vaxt sübuta yetirilməmişdir)

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Mikuž J. Beta Vukanović // Vukanović, Beta (ing.). // Grove Art Online / J. Turner [Oxford, England], Houndmills, Basingstoke, England, New York: OUP, 2017. doi:10.1093/GAO/9781884446054.ARTICLE.T090283
  2. ↑ Павловић Лончарски, 2007
  3. ↑ 1 2 3 Миловановић, 2011
  4. ↑ 1 2 3 4 5 6 Петровић, 2011
  5. ↑ Павловић Лончарски, 2007. səh. 54
  6. ↑ "КАТАЛОГ НЕПОКРЕТНИХ КУЛТУРНИХ ДОБАРА НА ПОДРУЧЈУ ГРАДА БЕОГРАДА". Cultural Properties in Belgrade. Службени лист града Београда бр. 23/84. 2018-04-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-04-20. (#first_missing_last)
  7. ↑ "Историјат Факултета примењених уметности". Званична презентација. Универзитет уметности у Београду, Факултет примењених уметности. 2018-04-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-08.
  8. ↑ Јовичић, 2013. səh. 10-11
  9. ↑ 1 2 3 4 5 Ћирић, 2007
  10. ↑ Пантелић, 2016. səh. 132
  11. ↑ 1 2 Пантелић, 2016. səh. 131
  12. ↑ Павловић Лончарски, 2007. səh. 59
  13. ↑ 1 2 Лош, 2015
  14. ↑ 1 2 3 Забавник
  15. ↑ Музеј града Београда. Легат Бете Вукановић
  16. ↑ "Портрет Вука Караџића". Централна библиотека града Београда: "Вукова сала" -. 2014-07-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-06-15.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]