Beyrut döyüşü (1912)

Beyrut döyüşü və ya Beyrut əməliyyatı^[2] — 1911-1912-ci illər arasında baş verən İtaliya–Osmanlı müharibəsi çərçivəsində 24 fevral 1912-ci ildə Osmanlı və İtalya hərbi qüvvələri arasında Beyrutda baş vermiş dəniz döyüşü. Döyüşdə iki İtalyan kreyseri limanda bir Osmanlı zirehli korvetini və bir torpedo gəmisini batıraraq Beyrut şəhərini bombardman etdi. Beyrutdakı Osmanlı donanması tamamilə məhv edildi və bölgədə İtaliya gəmiçiliyi üçün yeganə türk dəniz təhlükəsi aradan qaldırıldı. Bu hücumdan sonra italyanlar müharibənin qalan hissəsində Cənubi Aralıq dənizində tam dəniz hökmranlığını qoruyub saxladılar, Süveyş kanalında tam dəniz üstünlüyü əldə etdilər və müstəmləkələri olan Eritreyadakı qüvvələrini gücləndirməkdə üstünlük əldə etdilər.

Beyrut döyüşü
İtaliya–Osmanlı müharibəsi
Beyrut döyüşündə tərəflərin manevrləri
Tarix	24 fevral, 1912
Yeri	Beyrut, Osmanlı imperiyası
Nəticəsi	İtaliya qalib gəldi
Münaqişə tərəfləri
Osmanlı imperiyası  İtaliya Krallığı
Komandan(lar)
Osmanlı imperiyası Ənvər Paşa [mənbə göstərin]  İtaliya Krallığı Kontr-admiral, Paolo Emilio Taon di Revel
Tərəflərin qüvvəsi
1 köhnəlmiş döyüş gəmisi torpedo gəmisi Cüzeppe Qaribaldi sinifinin 2 zirehli kreyseri
İtkilər
Dəmir zirehli döyüş gəmisi, torpedo gəmisi, 6 lixter batdı[1] Gəmilər zərər görmədi, personal itkisi olmadı[1]
Ümumi itkilər
Ölü:140 mülki şəxs Yaralı:200 mülki şəxs
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İtalyanların Beyrutdakı hərəkətlərinə cavab olaraq, Osmanlı hökuməti döyüşdən 4 gün sonra bütün İtaliya vətəndaşlarını Beyrut, Hələb və Dəməşq əyalətlərinə deportasiya etdi. Suriya sahillərində maraqları olan Fransa və Böyük Britaniya, müharibənin Şimali Afrika ilə məhdudlaşması, Aralıq dənizi və Egeydəki Osmanlı limanlarına hücum etməməsi üçün italyanlara diplomatik təzyiqlər etməyə başladı. Sonrakı aylarda İtaliya donanması bir daha belə hücumlar etmədi.

Tripoli müharibəsi zamanı İtalya ordusu Aralıq dənizindəki Osmanlı dəniz qüvvələrinin İtaliyanın Şərqi Afrikasına gedən təchizat və qoşun gəmilərinə basqın edəcəyindən qorxurdu. Belə bir basqın ehtimalının qarşısını almaq üçün kontr-admiral Paolo Taon di Revelə Beyrut limanını təmizləmək və orada ola biləcək Osmanlı donanmasının gəmilərinə hücum etmək əmri verildi.^[3] Revelin gücü, Cüzeppe Qaribaldi və Françesko Ferruccio zirehli kreyserlərindən ibarət idi. Hər iki kreyser Cüzeppe Qaribaldi sinfindən idi və qüllələrə quraşdırılmış iki 10 düymlük (250 mm) silahla, hər biri 6 düymlük (150 mm) on top, 6,4,7 düymlük (120 mm) silah, on 6 funtluq silahla, iki Maksim pulemyotu və hər biri beş torpedo borusu ilə təchiz edilmişdi.^[4]

Beyrutdakı Osmanlı qüvvələri qazamat dəmir zirehli korvet Avnillah və Ankara torpedo gəmisindən ibarət idi. Döyüşdən əvvəl Avnillah qaçaqmalçılığın qarşısını almaq üçün şəhərə göndərildi. Hər iki gəmi Beyrut limanında yerləşən daimi sahil patrulunda idi.^[5] Ankara nisbətən yeni gəmi idi, 1906-cı ildə tamamlandı, iki 37 mm-lik silah, iki 14 düym (360 mm) diametrli torpedo borusu və hər boru üçün iki torpeda ilə silahlanmışdı.^[6] 1869-cu ildə tikilmiş Avnillah antik zirehli korvet idi. 1907-ci ildə yenidən qurulması zamanı o, dörd 3 düymlük silah, səkkiz 6 funtluq silah və 14 düym (360 mm) diametrli tək torpedo borusu ilə silahlanmışdı.^[5] İki gəmi sürəti aşağı olduğu üçün Osmanlı donanmasının qalan hissəsi ilə hərəkət etməyə uyğun deyildi. Müharibənin əvvəlində Avnillah saatda 7 mil, Ankara isə saatda 12 mil sürətlə hərəkət edə bilirdi.^[5]

Gəmilər Beyruta təyin edildikdə, Avnillah komandirinin nə mümkün müharibədə yerinə yetirəcəyi tapşırıqlar, nə də döyüş prosedurlarını öyrədən təlimatları var idi. Gəmi komandiri mayor Şəmsəddin,^[7] Dəniz İşləri Nazirliyinə göndərdiyi təkidli tələblər nəticəsində nazirliyin müşaviri admiral Rüstəmdən bərabər qüvvələrlə dalğaqıranın önünə çıxıb döyüşə girməsi və qarşı-qarşıya qalacağı təqdirdə nələri etməli, döyüşə girməsi barədə göstəriş aldı. Üstün qüvvə qarşısında belə Beyrut açıq şəhər olduğu üçün bombalana bilməzdi. Lakin hərbi qüvvələrə malik Beyrut limanı beynəlxalq müqavilələrə görə açıq şəhər olmadığı üçün bu təlimat tətbiq oluna bilməzdi.^[8] Daxili İşlər Nazirliyi gəmilərin geri çəkilməsini tələb etsə də, Dəniz İşləri Nazirliyi bu tələbi qəbul etmədi. Nəticə etibarı ilə Osmanlı qüvvəsi italyanlara qarşı daha zəif idi və qarşıdan gələn döyüşdə ciddi əlverişsiz vəziyyətdə idi.^[9]

20 fevral 1912-ci ildə Auqustadan yola düşən iki İtalyan kreyserinin ilkin vəzifəsi Mersin və Silifke arasındakı sahillərə nəzarət etmək idi. Yolda olarkən dəniz komandanlığından aldıqları əmrlə 1912-ci il fevralın 24-də səhər tezdən Beyrut limanına gəldilər.^[10] Bu vaxt Avnillah limanda idi, gömrük anbarından 50 metr aralıda, iki 150 mm və üç 75 millimetrlik silahdan istifadə etmək üçün əlverişli vəziyyətdə lövbər salmışdı. Ankaradakı limandan 8 metr aralıda bağlı vəziyyətdə idi. Avnillah əsgərləri səhər namazından sonra üfüqdə gördükləri tüstü barədə komandirlərinə məlumat verərək döyüş mövqeyinə keçdilər. İtalyan admiralı, beynəlxalq qarşıdurmanın qarşısını almaq üçün limanda Osmanlı gəmilərindən özlərini göstərmələrini xahiş edən bir bayraq qaldırdı və buna diqqət çəkmək üçün xəbərdarlıq topu atdı.^[11] Bu ilk mərmini sərkərdə Avnillah döyüşün başlanğıcı hesab edirdi. Bunun üzərinə Avnillah 150 mm və 75 mm tapança ilə cavab verdi və atılan güllələr Françesko Ferruççionun yanına düşdü.^[10][3] İtalyanlar atəşi dayandırdıqdan sonra Avnillahdakı Osmanlı komandiri italyan gəmilərini görüb düşmənlə əlaqə saxlamaq üçün atəşkəs bayrağı altında gəmi göndərdi. Danışıqlar davam edərkən Osmanlı komandiri Ankaraya limanın dalğaqıranının yaxınlığında mövqe tutması əmrini verdi.^[12] Saat 07:30-da Admiral Revel Beyrut qubernatoruna ultimatumla Osmanlı ticarət gəmisini geri göndərərək, saat 09:00-a qədər^{[qeyd 1]} iki döyüş gəmisini təslim etməsini xahiş etdi.^[13] Məlumat qubernatora saat 08:30-da çatdı. Qubernator təslim əmrini vermək prosesində idi, lakin bu əmr italyanlara çatmadı. Bunun üzərinə İtalyanlar səhər saat 09:00-da limanda Osmanlı gəmilərinə hücum etməyə başladılar. Bu vaxt italyan xəstəxana gəmisi, uçuş məsafəsindən kənarda gözləyirdi.^{[11][qeyd 2]}

İtalyanlar Osmanlı korvetini 6000 m məsafədən atəşə tutdular. İlk atdıqları tüfəng dalğaqıranın önünə və içərisinə düşdü. Avnillah bu atəşə 09.35-ə qədər bir 150 mm və iki 75 millimetrlik silahla cavab verdi. İlk atəşdən 6 dəqiqə sonra Avnillah irəli göyərtədə vuruldu və gəminin quruluşuna görə yanğına müdaxilə etmək mümkün olmadı.^[14] Qaribaldinin vurduğu ikinci güllə sursat anbarının qapısına dəyib və sıravini yaralayıb, üçüncü güllə irəli batareyanın yanında partlayıb, dördüncü güllə isə irəli batareyaya dəyib, bütün batareya heyətini darmadağın etdi. Sursat anbarının qapısı zədələndiyindən sursatların toplara ötürülməsi qeyri-mümkün olduğundan atəş dayandırıldı.^[15] Ağır zədələnən və üstün silah gücünə malik Osmanlı korveti bayrağını endirdi, ekipaj saat 09.30-da gəmini tərk etdi.^{[3][16] [17]}

Bu zaman limana yaxınlaşan Qaribaldi ilə Ankara arasında 600 m məsafədən atışma başlandı.^[3] Qaribaldinin daha sonra Avnillaya göndərdiyi torpedo gəmini qaçıraraq yaxınlıqda lövbər salmış bir neçə qayığa dəydi və onlardan altısını batırdı.^[18] İtalyan kreyseri daha sonra Osmanlı korvetinin ortasına dəyən ikinci torpedonu işə saldı. Saat 11:00-da zirehli korvet suda batdı, iki kreyser şimala doğru çəkildi. Lakin döyüş bitməmişdi. Saat 13.45-də İtalyan kreyserləri geri qayıtdılar və yenidən Osmanlı qüvvələri ilə döyüşə girdilər. Limanda qalan yeganə döyüş gəmisi kreyserlərdən xeyli kiçik olan Ankara torpedo gəmisi idi və yaxınlaşan Françesco Ferruççio ilə üç dəqiqəlik atışmadan sonra Ankara da batdı. Döyüş başa çatdıqdan sonra iki italyan kreyseri qərbə, Tobruqa doğru üzdü.^[19][15] Döyüşdə Avnillah ekipajından 2 zabit və 49 sıravi əsgər həlak oldu, 19 nəfər yaralandı. İtaliya gəmilərində ölən və yaralanan olmadı.^[15][17][20] Beyrut şəhərində 140 nəfər öldü, 200-dən çox insan yaralandı.^[20]

Döyüşdə Beyrutdakı Osmanlı donanması tamamilə məhv edildi və bölgədə İtaliya gəmiçiliyi üçün yeganə türk dəniz təhlükəsi aradan qaldırıldı. Beləliklə, italyanlar müharibənin qalan hissəsində Cənubi Aralıq dənizində tam dəniz hökmranlığını qoruyub saxladılar. Osmanlı tərəfində itkilər ağır idi. Hər iki Osmanlı hərbi gəmisi batdı, İtalyan gəmiləri isə Osmanlı döyüş gəmilərindən birbaşa zərbə almadı və heç bir itki vermədi.^[21] Avnillah Tripoli döyüşündə batan yeganə zirehli gəmi idi.^[22] Zərər təkcə Osmanlı donanmasının gəmiləri ilə məhdudlaşmadı, şəhərə də böyük ziyan dəydi. Kreyserlərdən atılan boş güllələr şəhərə böyük ziyan vurdu və çoxlu yanğınlara səbəb oldu. Yanğınlar, şəhərin gömrük binasının bir hissəsini və digər tikililəri məhv etdi. Bombardman və yanğınlar nəticəsində şəhərdə 66 dinc sakin həlak olub, yüzlərlə insan yaralanmışdı.^[19] Şəhərin bombalanmasının qəsdən, yoxsa qeyri-dəqiq artilleriya atəşi nəticəsində olması mübahisəlidir.^[23]

Döyüşdən dörd gün sonra Beyrutda italyanların hərəkətlərinə cavab olaraq Osmanlı hökuməti; Beyrut, Hələb və Dəməşq əyalətlərinə bütün İtaliya vətəndaşlarını öz yurisdiksiyalarından qovmağı əmr etdi. Bu əmr 60.000-dən çox italiyalının bölgədən qovulması ilə nəticələndi. İtaliya vətəndaşlarının bölgədən qovulmasına baxmayaraq, döyüş sayəsində İtaliya qüvvələrinin Süveyş kanalına yaxınlaşması, onların dənizdə tam üstünlüyünü təmin etdi. İtalyanlar artıq tərəddüd etmədən Eritreyadakı qüvvələrini gücləndirə və Osmanlının bölgə üçün təhlükəsi aradan qaldıra bilərdilər. Beləliklə, döyüş həm strateji, həm də taktiki cəhətdən İtaliyanın qələbəsi idi.^[19]

İtaliyanın Beyruta hücumundan sonra Suriya sahillərində maraqları olan Fransa ilə İtaliya arasında münasibətlər gərginləşdi.^[11][24] Böyük Britaniya da müharibəni Şimali Afrika ilə məhdudlaşdırmaq, Aralıq dənizi və Egeydəki Osmanlı limanlarına hücum etməmək üçün italyanlara diplomatik təzyiqlər etməyə başladı. Sonrakı aylarda italyanlar donanmalarının bu cürə istifadəsini məhdudlaşdırdılar.^[24]

• Beehler, William. The history of the Italian-Turkish War, September 29, 1911, to October 18, 1912. Annapolis: The Advertiser Republican. 1913. OCLC 63576798.
• Brassey, T. A. Naval Annual 1898. Portsmouth: J. Griffin and Co. 1898.
• Büyüktuğrul, Afif. Osmanlı Deniz Harp Tarihi (PDF) (Türkçe). Genelkurmay Başkanlığı Deniz Kuvvetleri Komutanlığı. 1974. İstifadə tarixi: 4 Ekim 2020.
• Childs, Timothy W. Italo-Turkish Diplomacy and the War Over Libya, 1911-1912. Netherlands: Brill Academic Publishers. 1990. ISBN 9789004090255.
• Earle, Ralph. Naval Institute proceedings, Volume 38. United States Naval Institute. 1912.
• Ellis, Raff. Kisses From a Distance. Seattle: Cune Press. 2007. ISBN 978-1-885942-45-6.
• Gardiner, Robert. Conway's All the World's Fighting Ships, 1906–1921. Londra: Conway Maritime Press. 1985. ISBN 978-0-87021-907-8. İstifadə tarixi: 4 Ekim 2020.
• 1911-1912 Osmanlı-İtalyan Harbi - Deniz Harekatı (PDF) (Türkçe). Ankara: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları. 1980. İstifadə tarixi: 4 Ekim 2020.
• Hidden, Andrew W. The Ottoman Dynasty. New York: Nicholas Hidden. 1912. İstifadə tarixi: 4 Ekim 2020.
• Langensiepen, Bernd; Güleryüz, Ahmet. The Ottoman Steam Navy 1828–1923. Londra: Conway Maritime Press. 1995. ISBN 978-0-85177-610-1.
• Sondhaus, Lawrence. Naval Warfare, 1815–1914. New York: Routledge. 2001. ISBN 0-415-21478-5.

• Rodos ve 12 Ada'nın İtalyanlarca İşgaliArxivləşdirilib 2012-03-13 at the Wayback Machine

1. ↑ Beehler, 1913
2. ↑ Brassey, 1898
3. ↑ Büyüktuğrul, 1974
4. ↑ Childs, 2001
5. ↑ Earle, 1912
6. ↑ Ellis, 2007
7. ↑ Gardiner, 1985
8. ↑ Genelkurmay, 1980
9. ↑ Hidden, 1912
10. ↑ Langensiepen, Güleryüz, 1995
11. ↑ Sondhaus, 2001