Cənubi Dağıstan üsyanı (1930)
Cənubi Dağıstan üsyanı — 1930-cu ildə Cənubi Dağıstanda ləzgilərin Stalininin ləzgilərə və İslama qarşı aparılan siyasətinə qarşı Qazi Muhamməd Ştulvi rəhbərliyi ilə baş vermiş olan güclü xalq üsyanıdır. Üsyanın məqsədi xalqa qarşı edilən zülmə və kommunistlərin özbaşınalığına son qoymaq idi. Bu üsyan XX əsrdə Dağıstanda baş vermiş ən böyük və ən çox itkiyə səbəb olmuş üsyandır.[1][2]
| Cənubi Dağıstan üsyanı | |||
|---|---|---|---|
| Sovet işğalına qarşı üsyanlar (1920-22) | |||
 Ləzgilər öz lideri Qazi Muhamməd ilə Stalinin hakimiyyətinə və ateist siyasətə qarşı üsyan edirlər. | |||
| Tarix | 27 aprel — may 1930 | ||
| Yeri | Cənubi Dağıstan | ||
| Səbəbi | Ləzgi xalqına və İslam dininə qarşı aparılmış olan siyasət | ||
| Nəticəsi | Üsyan Rusiya imperiyası tərəfindən yatırılmışdır | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
|
|
|||
| Komandan(lar) | |||
|
|
|||
|
|
|||
Qazi Muhammədin başçılıq etdiyi üsyanın ilkin şərtləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Kollektivləşmə kəndli təsərrüfatlarının zorla birləşdirilməsi və qoparılması yolu ilə həyata keçirilirdi. Azad kəndlilərin kolxozlarda birləşdirilməsi siyasəti həyata keçirilirdi və bu, "kulak üsyanları" adlanan kəndli üsyanlarına səbəb olur. Dağıstanda da oxşar iğtişaşlar baş verir. Qeyd edək ki, Dağıstanda kollektivləşmə dövründə ən böyük üsyan Qürah, Qasımkənd, Tabasaran rayonlarını əhatə edən Şeyx Ştulskinin çıxışı olmuşdur.
Bu üsyanın motiv və məqsədlərini başa düşmək üçün Maqomed Ramazanov (Şeyx Ştulski) və üsyanın digər iştirakçılarının ittihamı üzrə 1632 saylı işin məzmunu ilə tanış olmaq lazımdır. İşin materiallarından oxuyuruq: "Hələ qiyamdan əvvəl sinfi və siyasi xəttin kəskin şəkildə təhrif olunması nəticəsində əhali yerli hakimiyyət orqanlarına münasibətdə son dərəcə mənfi idi. Sahəyə atılmış olan siyasi işçilər inzibati təzyiq yolu ilə kolxoz əkməyə başlamışdırlar və 1930-cu ilin fevral ayının sonunda rayonda 2168 təsərrüfatını özündə birləşdirən 44-ə yaxın kolxoz yaradılmışdır… Eyni zamanda, yerli işçilər zorakı üsullarla məscidlərin seçilməsi ilə bağlı geniş iş aparıblar. Cəmi 48 məscid seçilərək, müxalif həbs olundu. Bütün bu tədbirlərdən əvvəl taxıl tədarükü kampaniyası zamanı sinif xəttinin kobud təhrifləri baş vermişdir. Kasıb və orta kəndlilərdən çörəkləri götürülmüş və onlar ev əşyalarını sataraq çörək almağa məcbur olmuşdurlar".[3]
İki aya yaxın üsyan təşkil edilmiş, Ştulskinin adamları tərəfindən kolxozlara qarşı silahlı mübarizə başlamışdır. Üsyanın 1930-cu il mayın 1-də başlaması planlaşdırılırdı. Çeçenistan və Xasavyurtdan olan üsyançıların da bu üsyançılara qoşulacağı gözlənilirdi.
Üsyanın başlanması və yatırılması
[redaktə | mənbəni redaktə et]Üsyanın 1930-cu il mayın 1-də başlaması nəzərdə tutulmasına baxmayaraq, o, daha əvvəl, üsyançılarla Qürah dəstəsi arasında qəfil toqquşma ilə başlamış və üsyançılar onları tərksilah edərək darmadağın etmişdirlər. Aprelin 27-də qiyam Qasımkəndə yayılmış, burada bazarda atışma başlamış, sonra bütün rayon mərkəzinə yayılmışdır. Bu atışma zamanı Rayon Partiya Komitəsinin katibi Gereyxanov və cinayət axtarış şöbəsinin əməkdaşı həlak olmuşdurlar. Şeyx Ştulskinin özü bu hadisələrdə iştirak etməmişdir. Tədricən Qürah rayonunun bütün kəndləri üsyana qoşulur. Sonra üsyan Tabasaran regionuna yayılır. Üsyançıların ümumi sayı 3000 nəfərə çatmışdı.[4]
Sovet hökuməti bu çıxışa tez və sərt reaksiya vermişdir. Üsyanı yatırmaq üçün gələn hərbi hissələrdən və yerli dağlılardan, partizan dəstələrindən mərkəzi əməliyyat qrupu təşkil edilir.[5] Şimali Qafqaz diviziyasının 5-ci alayının hissələri, kadet diviziyası, Dağıstan Daxili İşlər Nazirliyinin iki tağımı və dağlılardan partizan dəstələri də üsyanın yatırılması işində iştirak etmişdirlər. Qoşunların cəlb edilməsi ilə genişmiqyaslı əməliyyat hazırlanmışdır. Üsyançılar zəif hazırlıq işləri görmüş və silahlanmışdılar və eyni zamanda da Çeçenistandan və digər ərazilərdən vəd edilən köməklər də gəlməmişdi. Buna görə də üsyan yatırılmışdır. Lakin Ştulski üsyan liderlərinin kiçik bir qrupu ilə birlikdə Qürah meşələrində gizlənməyi bacarmışdır. Mayın 2–3-də əməliyyat-tədbirləri başa çatdırılmış, əsas müqavimət mərkəzləri yatırılmış, Daxili İşlər Nazirliyi meşələrdə gizlənən hərəkat rəhbərlərinin ələ keçirilməsi üçün tədbirlər görmüşdür.
Qeydlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ "Куба: апрель-май 1918 г. мусульманские погромы в документах — Солмаз Рустамова-Тогиди — Google Книги". 2020-07-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-28.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2020-02-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-28. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
- ↑ Из материалов дела № 1632 по обвинению Магомеда Рамазанова
- ↑ Данные сводки Курахского РК ВКБ(б) в Дагобком партии
- ↑ Х. Махмудов. "Дело" шейха Штульского[ölü keçid]
Ədəbiyyat
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Коллективизация и антиколхозные выступления в Дагестане (1927-1940 гг.). Документы и материалы (PDF). Махачкала: ИИАЭ ДНЦ РАН. отв. ред. и сост. Какагасанов Г. И. 2007.
- Социальные противоречия в дагестанском обществе в 20-50-е годы XX века (историко-документальное исследование) (PDF). Махачкала: АЛЕФ. 2010.
- Массовые политические репрессии 20-40-х и начала 50-х годов XX в. в Дагестане и их последствия (Историко-документальное исследование) (PDF). Мх.: ИИАЭ ДФИЦ РАН, АЛЕФ. 2020.