Ləzgi soylar
Ləzgi soyu yada Sixel (ləzg. сихил — "цӀи хел" yani "eyni qandan gələnlər") bir ulu babadan gələn vəya qan qohumluğu ilə bir-birinə bağlı olan, bir neçə ailədən ibarət olan Ləzgi soyu. Hər Ləzgi soyun dağlarda bütün sixel üzvlərin əslən olduğu bir kəndi var.
Çar Rusiyası gələndən sonra ləzgilərə Magomedov, Axmedov kimi soy isimlər verildi. Amma bəzən çar hakimiyyətinin gəlişindən sonra da soyad əvəzinə ləzgilər soylardan istifadə etməyə davam edirdilər. Məsələn, məşhur ləzgilərdən: Kiri Buba — Axmedov yerinə Kiri, Stal Süleyman — Xasanbekov yerinə Stalari, Ştul Muhamməd — Ramazanov yerinə Ştulari.[1]
Xızan
[redaktə | mənbəni redaktə et]Xizan, Xzan — ailə, bir evin adamları. Bəzən özlərini "са цІаюн ксар", yəni eyni atəşin adamları adlandırırdılar. Bu, ləzgilərin atəşə zəruri olduğu kifayət qədər soyuq iqlim şəraitində yaşaması və hələ də yaşamağa davam etməsi ilə əlaqədardır. Ləzgi ailəsi üçün "сабур" – dözümlülük, səbirlilik, "иман" – dindarlıq, salehlik, "дуьзвал" – təvazökarlıq, ciddilik, ədalət kimi keyfiyyətlər önəmlidir.
Meres
[redaktə | mənbəni redaktə et]Mires yaxın qohumlar bəzi ləzgilərin arasında, onların adətlərinə görə, bir sixelldə 50–60-a qədər Mirə (soyad) daxil edilə bilər.
Sixel
[redaktə | mənbəni redaktə et]Sihil — "цІи хел" yani "eyni qandan gələnlər" . Həmçinin də sixel sözü- "sa" bir və "ğil" əl, yani "bir yumruq" mənasındada tercümə edilə bilər. Sixel Ləzgi xalqın içində bir cəmiyyətin öz özünə qurulan təşkilatıdır. Hər bir sixelin öz tək başçısı, əfsanəyə görə endikləri öz əcdad dağı (məsələn, Sudurlular üçün Stur dağı). Hər kəsin məişət və ailə məsələlərində məsləhət üçün müraciət etdiyi sixel başçısı ailənin həyatına və davamına cavabdeh idi (məsələn, başqa sixelərlə evlənməyə qadağa var idi, en azı 5 oğlan uşağın dünyaya gətirilməsi və say) və əslində bu qaydalara görə sixellər sağ qalabilirdi. Sixelin bütün üzvləri bir-birinin qayğısına qalır və baxırdılar.[2][3]
Klanlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]| Klan (ləzg. сихил) | Sülalələr (ləzg. мирес) | Qurduğu kəndlər |
|---|---|---|
| Lazar
(ləzg. Лаццар) |
КIекрезчирайбур, Шатдин, КIелет-лацар, Кетшар, Тачанар, Рухкалчукайбур | Laza (Qusar) |
| Lakar
(ləzg. ЛакIар) |
Айибар, Сеферар, Пиримар, Тигьирар, СикIер, Шухунар, Шагьабасар | Ləgər, Ləgəroba, Langu, Lgar (Axtı) |
| Quruşar (Gelar)[4] | Хайтакьар, Гьилевар, Тетецьар, Фалакьар, Къызырар, Хъиртар, Мисрияр, Зангавар, Авурар, Къуьлдуьрар,
Гьебешар, ЧIулавар. |
Quruş, Doqquzpara, Dağıstan |
| Baxsuğar | 1.Али кІар 2.Баш кІар 3. Хушум кІар 4. Тумакь кІар 5. Ворха (Фарух) кІар 6. Тадам (Дедем) кІар 7.ЦІарал сихил | Baxsuğ, Qurah, Dağıstan |
| Çeper | Абдуллагьар, Лак1ар, Ювар, КIамаъар, Ягъияр, Гьесенар> | Çipir, Qusar, Azərbaycan |
| Ünüğar | Айдаяр, Арабар, Чакъалар, Фекьияр, Гьажиханар, Пиемар, Татлаяр, ТIигьирар, Мискискар, Къарабагьвияр,
Эгрияр, Кесдияр, Абукарар |
Ünüğ, Ünüğoba |
| Kuzunar | Немцар, Талакьар, Гьизирар, Къадияр | Kuzun, Kuzunoba, Çetkün |
| Muruğar | Мегьенар, Якьубар, Татахар, Хасияр, Кемечар, Къурушар, СикIер, Думбар, ПешекIар, Баргуьлар, Шемехар, Игъригъар, Айдунбегар | Böyük Muruğ, Muruğ, Muruğoba, Atlıxan |
| Çakarar | Незерар, Везирар, Маллаяр, Къежелар, Сарахар, Кьасумар, Агьасар, Алхасар, Къурушар, ЦIарахар, Гъегьеяр | Çaqar, Çaqaroba, |
| Zalagurar | Игьирар, Зипер, Къизилбашар, Тулугьар, Чарахар, Къакъуяр, Шихмегьамедар, Сердерар, Къекъелар | Çiləgir, Qusar |
| Vurvar | Къурушар, Накьвнедайбур, Шихмегьамедар, ШтIар, Хъуьрехъар, Неъар, Къакъуяр | Urva, Urvaoba |
| Evecuğar | Гъетегьар, Микраuьар, ШтIар, Къурушар, Дугулар, Тамашар, Къекъемар, Азизан тухум, Пархашар | Evecuğ |
| Hilar | Къуьсуьяр, Эребханар, БакIияр, Бегар, Ваданар, Шебеяр, Мирзагьаяр, Наруяр, КIаркIарар, Какамар, Къарагадаяр, МучIар, Къарчугьаяр, ШтIар, Фекьияр, Айвазар, КалацIар | Hil, Hiloba, |
| Yasabar | Игьирар, Югьвар, Кереяр, Фарухар, Xъазахар, Кабчаяр, ЦIияпIар, Секуьлар, Филифар, Гъетегьар, Рагьманар, Дандасар, Кулар | Yasab,Yasaboba, |
| Piriviyar (Likar) | Пашмакар, Хъумар, Къунагьар, Къараханар, Микрагьар, Бубаханар | Piral, Qusar, Azərbaycan |
| Leçetar | ЦIаруяр, Гилакар, Суьквелар | Leçet, Qusar, Azərbaycan |
| Kirigar | Тистарар, Чакъулуяр, Камумар, Салманар, Балаяр, СтIарар, Шаурар | Girik, Qusar, Azərbaycan |
| Yargunar | Тегьвер, Яцкаяр, ЦIинкьилар, Камуяр, Шаияр, Келбияр, Мегьамедалияр, Фекьияр | Yargun, Qusar, Azərbaycan |
| Nijar | Абасар, Алияр, ЦIегьрен кIуртар, Пуларар, Кижер | Nij (Nəcəfkənd), Qusar, Azərbaycan |
| Xülüxar | Латар, КачIкачIар, СафутIар, Кисранар, Текияр | Xülüx, Qusar, Azərbaycan |
| Muçuğar | Гьуку, Гъугьан, Ваданар, ЯпатIар, Шавдияр, Мегьецар, Хачмазар, , Къазбинар, Херекар, Каситар, Чепелар, КIирияр, Къурушар, Къажарар, ЧIакIарар , Ширлияр. | Mucuq, Qusar, Azərbaycan |
| Keletar | Мегьтияр, Мензифар, Улуяр, Машахар, БалбутIар, Самалчияр,Тачанар | Qalacıq, Qalacıq, Qalacux (Dağıstan) |
| Zeyxurar | Тумушар, ЦIурухтаяр, Шагьнияр, Кирер, Еркер, Ахцегьар, Мутаяр, Пислингар | Yuxarı Zeyxur, Zeyxur, Zeyxuroba |
| Kurar | Текияр, ЗатIар, Гьуьнияр, Xъазахар, Чухурар, Яхшаяр, Агьабубаяр, Шандаяр, Шихияр, Куьснетар | Ukur, Ukuroba |
| Eçetar | Латун, Чепен, Кучун, Муьнкуьтар, АмутIар, Туькуьлар, Шуьгънуьяр, Гьажияр, Алиханар, Фекьияр, Муьхкуьткуьс, Батманар, Датар, Имамар, Агьмедар | Əcəxur, Əcəxuroba |
| Ptişar | Кенцемар, Шамшамар, Цемеяр, Хунчаяр, Перциввекъядайбур, Мирзеханар, Кичидин эвлед, Кимицар | Pitişqala |
| Maqudar | Микрагьар, КьинтIарар, ТIапIацар, Квасаяр, Киригар, Цегвер, Хуьлуьхъар, ТIигьиржалар, Чепер, Цилингар, Гуржияр, Чавмараяр. | Maqudxür, Maqudoba |
| Mugrağar | Муграгъар | Mugrağ (Qusar), Migrağ(Doqquzpara), Sumağallı |
| Qüxürar | ЧипетӀар, МихетӀар, Кузар, Манатар, Тукъвацар | Quxur, Quxuroba |
| Ptirar | Лагьичар, Татар, ШутӀар, ТипӀер, Тугьулар | Bedirqala, Haçatala |
| Kalunar | Рехецар, Ханар, Таравар, Шидияр | Yuxarı Qələnxur, Aşağı Qələnxur |
| Tihirar | ЧӀухар, Туькьуьлар, Чувалар, КьепӀирар, Фекьияр | Tihir, Tihiroba, |
| Tihirjalar | Тигьиржалар | Yuxarı Tahircal, Yeni Tahircal |
| Sevreganar | Севреганар | Dizaxli, Yeni Dizaxli |
| Ğener | Шихар, Ашурар, Мустафаяр, Исмаилар | Kənarçay |
| Ğunar | Гъунар, Калунар | Gündüzqala |
| Kçanar | Кчанар, Къурушар, Алияр | Gican, Gicanoba |
| Kufar | Куьчайбур, Умарар, Усманар | Kuf, Kufoba |
| Qileğar | Къилегъар | Gilah, Gilahoba |
| Qaratar | Къаратар, Керимар, Мегьамедалияр | Qarat, Qaratoba |
| Quturğanar | ТӀампӀулар, ЧӀамбулар, Гьетемар | Quturğan |
| Suvajalar | КӀелехудатар, Куркунар, Муругъар, Шабранар | Suvacal |
| Sturar | Батар, Аскерар, ЧӀамбулар, Дахарар, Мемехар | Sudur, Suduroba |
| Ezdenar | Макьияр, Сфияр.Султаяр, Ч|уьтер, Мугъуяр. | Ezden, Üzdenoba |
| Xatar | Игъирар, Чахчар, Багъияр, Агъарзаяр, КъепӀирар, Микрагьар, Текияр, Угъулар, Ахцегьар, ТӀигьиржалар, КӀелетар | Xatar(Köhnə Xudat), Xatar oba (Köhnə Xudat qazmalar), Xatar tala(Köhnə Xudat, Xaçmaz) |
| Siriyar | Сирияр, Пустуяр, Ханацар, Шабранар, Чубанар, Текеяр, Куцар, ШабукӀаяр | Şirvanovka |
Tayfalar
[redaktə | mənbəni redaktə et]| Coğrafi ad | Tarixi | Müasir dövr | |||
| İcma | Tarixi ərazi | Yerləşim | Təsnifat | ||
| Müşkür | КцІар | кцІарвияр | КцІар | Qusar, Xaçmaz, Quba | Müşkür Ləzgiləri |
| кьирицIар | КьирицI | ||||
| Ağul | Агъул | агъулар | Агъул | Ağul | Ağul Ləzgiləri |
| кІеренар | КІерен | ||||
| къушанар | Къушан | ||||
| Samur | Ахцагь | ахцагьар | Ахцагь | Qəbələ, Oğuz, İsmayıllı, Axtı, Doqquzpara | Samur Ləzgiləri |
| чІуьтхуьрвияр | ЧІуьтхуьр | ||||
| фийвияр | Фий, Гдым | ||||
| къурушар | Къуруш | ||||
| чепервияр | Чепер | ||||
| филисхъар | Филисхъ | ||||
| Küre | Куьре | куьрегуьяр | Куьре | Dərbənd, Qasımkənd, Məhərrəmkənd, Qurah, Xiv | Küre Ləzgiləri |
| яркар | Ярку | ||||
| кьурагьвияр | Кьурагь | ||||
| гелхенар | Гелхен | ||||
| гилияр | Гили | ||||
| Rutul | Рутул, Мыхӏа | мыхІабишды | Мыхӏа | Rutul, Şəki, Qax | Rutul Ləzgiləri |
| сыназыр | Сыназ | ||||
| хинавар | Хинав | ||||
| Tabasaran | Табасаран | къабгъанар | Калух, Нитрих, Этег | Tabasaran, Xiv, Dərbənd | Tabasaran Ləzgiləri |
| гъамгъамар | ТІивак, Хурик, Кухрик, Сугак, Курхак | ||||
| Saxur | ЦІахур, ЦІаІх | ЦІаІхбы | ЦІахур | Zaqatala, Qax, Rutul | Saxur Ləzgiləri |
| Гелмецар | Гелмец, Курдул-Лек | ||||
Qeydlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Сихил. сихилар. Махачкала: Общество книголюбов. 1990. 46.
- ↑ "К ц 1 а р в и я р (энциклопедиядин к1ват1ал) - səhifə 58". 2021-06-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-06-07.
- ↑ "Газета Самур". 2021-06-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-06-07.
- ↑ Bagliev, Zakhrab. Куруш и Курушцы (rus). Махачкала: Dağıstan Dövlət Universiteti. 1998. ISBN 9785778801554, 5778801556.
- Ихилов М. М. Народности лезгинской группы: этнографическое исследование прошлого и настоящего лезгин, табасаранцев, рутулов, цахуров, агулов. Махачкала: Дагестанский филиал Академии наук СССР. 1967.