Dağlaləsi həyəcanı

Dağlaləsi həyəcanının məşhurlaşmasında bir ingilis jurnalist tərəfindən 1841-ci ildə yazılan "Fövqəladə Kütləvi yanılmalar və İzdihamların Həyəcanı" (ing. Extraordinary Popular delusions and the Madness of crowds) adlı əsərin böyük rolu olmuşdur. Makkeyə görə bir nöqtədə tək bir Semper "Augustus" soğanı üçün 12 akr (5 hektar) ərazi təklif edilmişdir.^[5] Makkeyn, qiymətlərin ani formada dəyişməsi nəticəsində investorların iflas etməsini və Hollandiya bazarlarında ciddi böhran keçirdiyni iddia edirdi. Bütün bu fikirlər tarix boyu bir çox şəxslər tərəfindən ciddi qəbul edilməmişdir. Ancaq buna baxmayaraq müəllifin əsəri dəfələrlə çap edilmişdir. Bir çox iqtisadiyyatçılar dağlaləsi həyəcanının adi böhran olduğunu qeyd edirlər. Bəziləri həyəcanın qiymət dəyişikliyi səbəbiylə reallaşa bilməyəcəyini iddia edir.^[6][7]

Dağlaləsi həyəcanı haqqında 1630-cu ilə qədər məlumatlara tarixi mənbələrdə rast gəlinmir. Bu ildən sonra da əldə edilən məlumatlar, ətraflı və ya etibarlı deyildir. Yalnız XIX əsrdən etibarən əldə edilən məlumatlar dağlaləsi həyəcanının tarixi haqqında məlumat verməyə imkan verir.^[8][9] İqtisadiyyatçılar öz araşdırmalarında qeyd etmişlər ki, XV əsrdə bir çox məhsulların qiyməti sürətlə artmış və ya azalmışdır. Məsələn, bəzi çiçək növləri də dağlaləsi kimi ilk dəfə gətirildiyində yüksək qiymətə satılırdı. Qiymətlərin yüksək olmasının səbəblərindən biridə dövrün parlamenti tərəfindən müqavilələrin aşağı bir əvəz qarşılığında ləğv edilməsinə imkan verən və müqaviləni qəbul edən şəxsin risklərini azaldan bir qanun çıxaracaq olması istiqamətindəki gözləntiləri ola bilər.

dağlaləsi, Avropaya XVI əsrin ortalarında Osmanlı İmperiyasından gətirilmişdir. Bir neçə ildən sonra Hollandiyada ən çox satılan bitkilərdən olmuşdur.^[10] Birləşmiş vilayətlərdə dağlaləsi istehsalının Flaman Botanist Charles de l'Écluse 1593-cü ildə Leiden Universitetində vəzifəsinə başlayıb "hortus academicus" adında botanika bağçasını qurduğundan sonra başladığı düşünülməkdədir.^[11] O, İmperatorun (I Ferdinand) elçisi Ogier də Busbecq tərəfindən Sultana göndərilən və sərt iqlim şəraitinə dözə bilən dağlaləsi soğanlarının yetişdirilməsinə başlamış^[12] və həmin dağlaləsi az müddət ərzində məşhurlaşmışlar.^[13]

dağlaləsi sürətlə arzuolunan lüks bir əşya və status göstəricisi halına gəldi və çox dəyişik rəng və çeşiddə özünü göstərdi. Qırmızı, sarı və ağ kimi təkrəngli olanlara Couleren, ağ zəmində çəhrayı və ya qırmızı kimi çox rəngli olanlara "Rosen", ağ üzərində bənövşəyi və ya mavi rənginə sahib olanlara Violetten, sarı üzərində qırmızı, qəhvəyi, bənövşəyi rəngli olanlara isə "Bizarden" kimi adlar verilib.^[14] Bu göz oxşayan və çox axtarılan dağlaləsi soğanları, mozaika virusunun bir növü olan dağlaləsiqıran virusla yoluxmuş olmaları nəticəsində parlaq rənglər və xəttlərlə birlikdə naxışlı bir görünüşlə yetişdirilməkdəydi.^[15][16]

dağlaləsi yetişdirənlər yeni dağlaləsi növlərinə mübaliğəli adlar vermişdir. İlk formaların çoxu Admirael (Admiral) ön adıyla və bağbanın adıyla birləşmiş olaraq xatırlanmışdır. Admirael van der Eijck bu şəkildə adlandırılan ehtimalla əllidən çox çeşiddən ən bilinənidir. "Generael" ("general") dağlaləsi, digər otuz növ dağlaləsi da tapılan başqa bir ön addır. Sonradan yetişdirilən çeşidlərə isə "Böyük İskəndər" və ya Scipio hətta "Admirallar Admiralı" kimi daha da mükəmməlçi adlar layiq görülmüşdür. Belə ki, adlandırmada sərbəstlik dağlaləsi növlərinin keyfiyyətlərində böyük fərqliliklərə səbəb olmuşdur.^[17] Bu növlərin çoxunun indiki vaxtda yox olmasına baxmayaraq, bəzi "xətalı" dağlaləsilər hələ ticarətdə mövcuddur.^[18]

dağlaləsilər soğanlarından yetişir və həm toxumlarından həm də tumurcuqlarından inkişaf edə bilirlər. Soğandan əldə edilən toxumların çiçək verən bir soğana çevrilməsi 7–12 il ərzində meydana gəlir. Soğanlar çiçəyə çevrildiyində soğanın əsli itir lakin onun yerində bir neçə tumurcuqla birlikdə soğanın başqa bir surəti meydana gəlir. Düzgün şəkildə qulluq edildikdə bu tumurcuqlar öz soğanlarını yaradır. Mozaika virusu toxumlarla deyil, yalnız tumurcuqlar vasitəsilə yayılır; buna görə göz oxşayan növləri yetişdirmək uzun illər alır. Artma sürəti çox vaxt viruslar tərəfindən zəiflədilir. dağlaləsi aprel və mayda, yalnız bir həftəliyinə çiçək verir ikinci tumurcuqlar bundan çox qısa bir müddət sonra ortaya çıxar. Soğanlar iyundan sentyabra qədər sökülüb satıla bilər. Odur ki, dağlaləsi bazarında qiymətlərin formalaşması bu dövrlərə təsadüf edir.^[19]

İlin qalan aylarında tacirlər notariusda mövsüm sonunda dağlaləsi satın alacaqlarını nəzərdə tutan müqavilələr imzalayırdılar.^[19] Dolayısıyla müxtəlif "Müasir Maliyyə" metodlarla gülçülüyü inkişaf elətdirən hollandlar dözümlü bir mal olan dağlaləsi soğanları üçün bir maliyyə bazarı meydana gətirdilər.^[10] Başqa sözlə Müasir Maliyyə üsullarının çoxunu inkişaf etdirən hollandlar dözümlü bir mal olan dağlaləsi soğanları üçün bir bazar yaratmışlar.^[10] Bu bazarlarda ortaya satış 1610-cu ildə qüvvəyə girən daha sonra 1621, 1631 və 1636-cı illərdə təkrarlanan və ağırlaşdırılan sərəncamlar yolu ilə qadağan edilmişdir. Ortaya satış edənlər bu sərəncamlar əsasında məhkum edilməmiş lakin etdikləri müqavilələrin məcburi qüvvəsi azaldılmışdır.^[20]

Çiçəklərə olan rəğbət artdıqca peşəkar gülçülər viruslu soğanlara meyl göstərərək daha çox qiymət ödəmişlər. 1634-cü ildə fransızlardan gələn tələbin də təsiriylə bazara alverçi girməyə başlamışdır.^[22] 1636-cı ildə hollandlar mövsüm sonunda dağlaləsi alışını nəzərdə tutan müqavilələrin alınıb-satıldığı formal bir bazar meydana gətirmişdir. Tacirlər bir yerə gəlir və alıcılar əməliyyat başına 2,5% nisbətində 3 florine keçməmək şərtiylə "şərab pulu" adı altında bir ödəniş ödəyərdi. İlkin ödəniş ödənməzdi və tərəflər üçüncü tərəfin köməyi ilə deyil birbaşa bir-birləriylə müqavilə bağlayardılar. Konvensiya şərtlərinin tələb etdiyi müqavilələr bazarın 1637-ci ilin fevralında çökməsi səbəbiylə heç bir zaman gerçəkləşmədi. Bu ticarət Haarlemdə vəba epidemiyasının yüksəlişə keçdiyi zamanında reallaşdığında ölümcül risk alma şəklində bir davranış formasının inkişafını təmin etmiş ola bilər.^[23]

Nadir dağlaləsi müqavilə qiymətləri 1636-cı il boyunca artmağa davam etdi. Noyabr ayında "mozaika virusu" ehtiva etməyən adi dağlalələrinin də qiyməti artmağa başladı. dağlaləsi müqavilələrinə əsaslanan ticarətdə gerçək dağlaləsi soğanlarının əllə dəyişdirməsi söhbət mövzusu olmadığından, Hollandiya xalqı bu ticarətin ləyaqətini alçaldan şəkildə "windhandel" (azərb. külək ticarəti‎) olaraq adlandırmışlar.^[24] Lakin 1637-ci ilin fevral ayında dağlaləsi soğanı müqavilələrinin qiymətləri birdən düşdü və dağlaləsi ticarəti dayanma nöqtəsinə gəldi.^[25]

1630-cu illərdə müvafiq olaraq qeyd edilən qiymət məlumatlarının yoxluğu dağlaləsi həyəcanının güclənməsinə səbəb oldu. İqtisadçı Peter Garber 1633 və 1637-ci illər arasında satışda olan 39 növdə 161 soğandan məlumat toplamışdır, onlardan 53-ünün "Gaergoedt and Warmondt" (GW) tərəfindən qeydi aparılmşdır. Partlayışın son günü – 5 fevral 1637-ci ildə son dərəcə dəyişən doxsan səkkiz qiymət məlumatı qeyd edilmişdir. Satışlar birdən-birə bazar meöanizmi ilə reallaşdırılmışdır, kommersiya müqavilələri satılır, əkinçilər öz spot satışlarını edir, eyni zamanda notarius tərəfindən təsdiq edilmiş kommersiya müqavilələrilə məşğul olurdular. Mülk satışları da olurdu. Garbera görə "Mövcud qiymət məlumatları almalarla armudların qarışdırılmasından ibarətdir".^[26]

Dağlaləsi həyəcanı (nid. tulpenmanie, tulpomanie, tulpengekte və bollengekte) — Hollandiyada Qızıl Dövründə dağlaləsi (tulipa) soğanının qiymətinin anidən yüksəlməsinə verilən ad. Digər analoji hallarla müqayisədə bu nisbətən daha məşhuru hesab edilir.^[2] 1637-ci ilin fevral ayı dağlaləsi həyəcanının zirvə nöqtəsi hesab olunur. Həmin vaxt dağlaləsi istehsalı ilə bağlı müqavilələrin qiyməti bir işçinin illik gəlirinin 10 mislinə çatmışdır. Bu xəbər qısa zamanda bütün Hollandiyaya yayılır. Qısa zamanda bütün Avropada sahibkarlığın dağlaləsi növünə böyük maraq formalaşmışdır.^[3] Dağlaləsi həyəcanı terminindən indiki vaxtda varlıq qiymətlərinin gerçək qiymətlərindən fərqliləşməsini ifadə edən bir bənzətmə olaraq istifadə edilməkdədir.^[4]

Tək bir Viceroy soğanı üçün mübadilə edildiyi iddia edilən mal səbəti[27]
İki çuval buğda	448ƒ
Dörd çovdar yükü	558ƒ
Dörd kök öküz	480ƒ
Səkkiz kök donuz	240ƒ
On iki kök qoyun	120ƒ
480 Litr Şərab	70ƒ
5250 litr pivə	32ƒ
İki ton kərə yağı	192ƒ
1,000 funt pendir	120ƒ
Bir çarpayı	100ƒ
Bir dəst paltar	80ƒ
Gümüş kubok	60ƒ
Cəmi	2500ƒ

dağlaləsi həyəcanının dövrümüzdəki problemləri şotland jurnalist Çarliz Makkeyin 1841-ci ildə nəşr etdiyi "Fövqəladə kütləvi yanılmalar və izdihamların həyəcanı" kitabı ilə başlamışdır. Makkey kitabında kütlələrin bəzən ağıldankənar davrandığını, dağlaləsi həyəcanı hadisəsinin də bu faktın "Cənub dənizi partlayışı" və "Missisipi Şirkəti" ilə birlikdə ən qabaqcıl nümunələrindən olduğunu bildirir. İddialarının qaynağı böyük nisbətdə Con Bekmenin "İxtiralar, Kəşflər və köklərin tarixi" adlı 1797-ci ildə nəşr olunan işinə söykənir. Əsasında Bekmenin və bu səbəbdən Makkeyin iddiaları 1637-ci ildə anonim yazarlar tərəfindən yaradılan üç anonim kitabça dayanır.^[28] Makkeyin kitabı nəsillər boyu iqtisadçılar və birja iştirakçıları arasında məşhurluğunu qorumuşdur. dağlaləsi həyəcanının spekulyativ bir partlayış kimi təqdim edən ön mühakiməli açıqlaması 1980-ci illərdən sonra iqtisadçılar tərəfindən araşdırılsa da, şöhrəti davam etmişdir.

Makkeyə görə 1600-cü illərdə dağlaləsinin artan məşhurluğu bütün bir xalqın diqqətini çəkdi; "əhalinin hamısı ən aşağı siniflərinə qədər dağlaləsi ticarətinə daxil oldu".^[5] 1635-ci ildə, 40 soğanın 100,000 florin (Hollandiya quldeni olaraq da məşhurdur) satıldığı qeyd edilmişdir. Qarşılaştırmaq lazım olsa 1 ton yağ 100 florin mal olduğu halda, səriştəli bir işçi ildə 150 florin qazanırdı. "Səkkiz bəslənmiş donuz"un xərci isə 240 florin idi.^[5](Beynəlxalq İctimai Tarix İnstitutuna görə bir florin, 2002-ci ildəki 10.28 €nun alış gücünə sahib idi)^[29]

1636-cı ildə dağlalələri Hollandiyanın müxtəlif şəhərlərindəki və qəsəbələrindəki birjalarda satılmışdır. Bu dağlaləsi ticarətinin cəmiyyətin bütün üzvləri tərəfindən aparılmasına təşviq etmişdir. Makkey, dağlaləsi bazarında fərziyyə etmək üçün digər növdə mülklərini satmağa və ya mübadilə etməyə çalışan şəxslərdən də bəhs etmişdir. Məsələn hazırdakı iki Semper Augustus soğanından birini almaq qarşılığında 12 akr ərazi verən və ya tək bir "Viceroy" soğanı üçün 2500 Hollandiya quldeniflorin dəyərində bir mal səbətini verən insanlar olmuşdur.^[27]

"Çox adam birdən varlandı. Xalqın qarşısına qızıldan bir çəngəl təqdim edildi və insanlar bir-biri ardına bal pətəyinin ətrafındakı arılar kimi dağlaləsi dükanlarına çatdı. Hər kəs lale ehtirasının sonsuza qədər sürəcəyini, dünyanın hər tərəfindən zənginlərin Hollandiyaya gələrək nə qiymət tələb olunursa verəcəyini xəyal etdi. Avropanın zənginləri Zuyder Zee limanlarına çatacaqdı və yoxsulluq Hollandiyanın iqlimindən silinəcəkdi. Soylular, vətəndaşlar, fermerlər, təmirçilər, dənizçilər, xidmətçilər və hətta baca təmizləyiciləri və əntiqçilər belə dağlaləsinə girişdilər.[5]

Artan həyəcan, Makkeyin də izah etdiyi bir neçə heyrətamiz, lakin doğru olma ehtimalı zəif rəvayəti də ortaya çıxardı. Söz-söhbətə görə bir dənizçi, tacirlərdən birinə aid qiymətli bir dağlaləsi soğanını səhvən udar. Tacir və ailəsi dənizçini taparaq "12 ay ərzində bütün bir tayfa bəsləyəcək qiyməttə bir naharı yeməkdən" dava edir. Dənizçi lalə soğanını udduğu üçün həbsə atılır.^[5] Liliaceae soğanları yeyilə bilən olmadığı, zəhərli olduğu və dadı da normal bir soğandan çox fərqli olduğu üçün bu hekayənin gerçək olma ehtimalı yox kimidir.^[30]

Aldığı laləni daha yüksək qiymətlə geri satmağa ümid edən xalq hər səfərində daha yüksək qiymət verirdi. Nə var ki belə bir nizam ən yüksək qiyməti verib bütün dağlalələri satın almadan davam edə bilməz. 1637-ci ilin fevral ayında, dağlaləsi tacirləri yaxşıca artan qiymətlərdən alıcı tapa bilmədilər. Bazarda bu realizasyon etibarlı olduğunda lalə tələbi çökdü və spekulyativ balon dövründə qiymətlər bir anda söndü. Bəziləri əlində bazardakının on qatına bərpa etmə taahhüdü ehtiva edən müqavilələrlə, bəziləri də bazar qiyməti öhdəlikləri qiymətin yalnız əlavə birinə bərabər gələn dağlaləsi ilə qaldı. Makkey, çətinlik içindəki Hollandiyalıların digər tacirlərə qarşı ittihamlara girişdiyini iddia edir.^[5]

Makkeyə görə vahiməyə düşən alverçilər hökumətdən yardım istədi; bu tələbləri lalə alışı müqavilələrinin yüzdə on qiymətlə ləğv ediləbilməsinin təmin edilməsi ilə qarşılandı. Bütün tərəfləri razı edə biləcək həll yolları axtarılsa da, bunlar nəticəsiz qaldı. Sonunda həyəcan başa çatdı. Tənəzzülün sonunda əlində lalələrlə qalan şəxslərə heç bir məhkəmə müqavilə məbləğinin ödənilməsi istiqamətində qərar vermədi, hakimlər borcun qumar yolu ilə meydana gəldiyini bildirib, ödənilməyəcəyi qərarına gəldilər.^[5]

Makkey digər Avropa ölkələrində də bənzər lalə hadisələrinin görüldüyünü, amma heç birinin Hollandiyadakı səviyyəyə gəlmədiyini ifadə etmişdir. Özü eyni zamanda lalədəki qiymət enişinin uzun illər boyunca geniş bir iqtisadi təlatümə səbəb olduğunu irəli sürür.^[5]

Makkeyin açıqlana bilməyən həyəcan olaraq xarakterizə etməsi 1980-ci illərə qədər tənqid edilmədi və incələnmədi.^[31] Lakin o zamandan günümüzə xüsusilə spekulyativ balonlara qarşı şübhəli yanaşmalarıyla bilinən təsirli bazarlar fərziyyəsi tərəfdarları^[7] bu hadisənin səhv və əskik olaraq əks etdirildiyini bildirmişdi. Anna Qoldqar 2007-ci ildəki "Tulipmania" adındakı akademik işində hadisənin "çox kiçik bir qrup" ilə məhdud qaldığını və dövrlə bağlı izah edilənlərin bir və ya iki dənə təbliğat və intihal ilə əsaslanmış olduğunu iddia etmişdir.^[8] Pyotr Qerber, şarın, vəba qaçqını olan kütlələr tərəfindən ağrılı lalə bazarından istifadə edilərək oynanan mənasız bir əyyaş oyunundan başqa bir şey olmadığını" irəli sürür^[32]

Makkeyin çalışması cəmiyyətin geniş bir seqmentinin lalə ticarətinə girdiyini qarşıya qoyarkən, Qoldqarın arxivlənmiş müqavilələr üzərindəki işində lalə ticarətinin zirvəsində belə soylular tərəfindən deyil, demək olar tamamilə tacir və iş adamları tərəfindən icra edildiyi nəticəsinə gəlmişdir.^[33] Şardan irəli gələn iqtisadi sarsıntı çox məhdud idi. Bazardakı alıcı və satıcıların gəlirlərini təyin etməyi bacaran Qoldqar, maliyyə çətinliyi yaşayanların sayını yarım düzinədən az olaraq təsbit etmiş, onların dahi dağlaləsi üzündən çətinliyə düşdüyündən əmin oluna bilməmişdir.^[34] Bu çox da çaşdırıcı deyil. Qiymətlər yüksəlmiş olsa belə, alıcı və satıcılar arasında pul əl dəyişdirməmişdir. Bu səbəbdən xeyirlər satıcılar üçün heç bir zaman realizə olmamışdır. Satıcılar mənfəəti gözləyərək kredit istifadə edərək başqa alımlar etmədiyi müddətcə qiymətlərdəki eniş kiminsə pul itirməsinə səbəb olmamışdır.^[35]

1636-37-ci illərdə lalə müqavilələrinin qiymət artımı və enişi yaşadığı mövzusunda şübhə yoxdur, lakin təəccüblü bir qiymət artımı və enişi belə bir spekulyativ şarın meydana gəlib sonra itdiyi nəticəsi bizə səbəb ola bilməz. Lalə həyəcanının iqtisadi şar kimi qiymətləndirilə bilməsi üçün lalə soğanlarının qiymətlərinin daxili dəyərlərindən uzaqlaşmış olması lazım idi. Müasir iqtisadçılar qiymətlərdəki artım və enişin niyə şarla nəticələnməyəcəyini açıqlayan dəlilləri təqdim etmişdir.^[36]

1630-cu illərdəki yüksəliş Otuzillik müharibə dövründə bir durğunluq dövrü ilə üst-üstə düşdü.^[37] Buna görə bazar qiymətləri (heç olmasa başlanğıcda) tələbdəki artıma rasional bir cavab verirdi. Lakin qiymətlərdəki eniş, yüksəlişə görə daha sürətli və təəccüblü şəkildə reallaşdı. 1637-ci ilin fevral ayından sonra satış məlumatları ümumiyyətlə tapılmayıb. Lakin lalə soğanına dair əldə qalan bir neçə məlumat yaşanan çılğınlıqdan sonra onillər boyunca dəyər itkisi yaşandığını göstərdi.

Qerber mövcud qiymət məlumatlarını -lalənin yerini zanbağa verdiyi dövr olan- XIX əsrin əvvəllərindəki dağlaləsi qiymətləri ilə müqayisə etmiş və bənzər bir qiymət təsbit etmişdir. dağlaləsi ilk dəfə yayıldığı zaman tələb güclü olduğundan bütün istehsalçılar satışa dağlaləsi çıxarmağa başlamışdır. Zanbaqlara olan laqeydlik artdığında qiymətlər də enişə keçmişdir. Ən bahalı soğanlar 30 il içərisində dəyərlərinin 1%-inə enmişdir.^[38] Qerber eyni zamanda, "Az miqdardakı dağlaləsi soğanının yaxın zamanlarda 1 milyon qilderə (1987 quru ilə 480,000 ABŞ dollarına) alıcı tapdığını" ifadə edərək bu gün belə çiçəklərin həddindən artıq dərəcədə yüksək qiymətlərə çıxa biləcəyini göstərmişdir.^[39] Həmçinin qiymət artımı əkin olan il içində reallaşdığında yetiştiricilər qiymət artımına istehsal artımıyla cavab vermə fürsəti tapa bilməmişdirlər.^[40]

Kaliforniya Universiteti İqtisadiyyat Professoru Öül E. Zopmson (ing. Earl A. Thompson) 2007 məqaləsində Qerberin şərhinin dağlaləsi soğanı müqavilələrindəki həddindən artıq kəskin enişi açıqlamadığını ifadə etmişdir. İllik olaraq hesablanan qiymət enişi digər çiçək növlərində orta hesabla 40% ikən dağlaləsi üçün 99,999% olmuşdur.^[36] Zompson dağlaləsi həyəcanı üçün başqa bir açıqlama daha gətirmişdir. Hollandiya parlamentinin dağlaləsi müqavilələrinin işləyiş şəklini dəyişdirən (əsasən Otuzillik müharibədə bir Almaniya məğlubiyyətinə görə zərərə uğrayan Hollandiyalı dağlaləsi istehsalçıları tərəfindən dəstəklənən) bir qərarnaməni gündəmə almışdı.^[41])

24 fevral 1637-ci ildə Müstəqil Hollandiya Gülçülər Lojası daha sonra parlamentin də imzaladığı bir qərarla 30 noyabr 1636-cı ildən sonra və yazda nağd pul bazarının açılışından əvvəl yazılan bütün gələcək müqavilələrinin opsiyon müqaviləsi kimi qiymətləndiriləcəyini elan etdi. Bunu etmək üçün resipientləri dağlaləsini müqavilə qiymətindən alma məcburiyətindən qurtarıb, satıcıya kiçik nisbətdə sabit bir yüzdə ilə kompensasiya etmə şərti qoyaraq etdilər.[42]

Bu parlament qərarından əvvəl dağlaləsi müqaviləsinin (müasir finansda gələcək əməliyyatlar müqaviləsi) alıcısı qanuni olaraq dağlaləsi soğanlarını almaqla öhdəçilikli idilər. Fərman, bu müqavilələrin təbiətini dəyişdirdi, beləcə spot qiymət (bazar qiyməti) düşsə alıcı müqavilə məbləğinin hamısını ödəməkdənsə bir cəza ödənişi ödəyərək dağlaləsi soğanlarını almaqdan imtina edə bilərdi. Qanundakı bu dəyişiklik müasir terminologiya ilə düşünüldüyündə gələcək əməliyyatlar müqavilələrinin opsiyon müqaviləsinə çevrilməsidir. Bu təklif 1636-cı ilin payız aylarında müzakirə edilməyə başlanmışdır; əgər investorlar bu təklifin yasalaşacağını öngörmüşlerse qiymətlər də ehtimalla artmışdır.^[42]

Bu fərman müqaviləni satın alan birinə müqavilə qiymətinin yalnız 100-də 3 ½ ilə (başqa bir deyimlə müqavilənin təxminən 1/30-i) müqaviləni ləğv edə bilmə imkanı gətirmişdir.^[42] Buna görə investorlar getdikcə daha bahalı müqavilələr almışlar. Bir spekulyator 100 gilder məbləğində alış müqaviləsi edib qiymətlər 100 gilderin üstünə çıxdığı zaman aradakı fərqdən mənfəət və ya qiymət düşdüyündə yalnız 3 ½ gilder ödəyərək müqaviləni ləğv edə bilərdi. Bu səbəbdən 100 gilder nominal qiymətli bir müqavilə əslində 3 ½ gilderdən çoxuna aid olmurdu. Fevral ayında müqavilə qiymətləri təpəyə çıxdığında Hollandiya nüfuzluları dövrəyə girərək bu müqavilələrin ticarətinə son verdilər.^[42]

Zompson dövr ərzində dağlaləsi soğanlarındaki gerçək satışların eyni səviyyələrdə qaldığını bildirir. Bu səbəbdən Zompson, çılğınlığın əslində müqavilə öhdəliklərdəki dəyişməyə bağlı rasional bir reaksiya olduğunu müdafiə edir.^[43] Gələcək əməliyyatlar və opsiyon müqavilələrindəki ödənişlərə dair məlumatlardan istifadə edən Zompson, dağlaləsi soğanı müqaviləsi qiymətlərinin rasional iqtisadi bir modelin nəzərdə tutduğu bir şəklə yaxın olaraq dalğalandığını söyləyərək "müqavilə qiymətlərinin dağlaləsi həyəcanının əvvəlində, əsnasında və sonrasında bazar fəaliyyəti anlayışının diqqətə çarpan bir nümunəsini meydana gətirdiyini" iddia edir.^[44]

Bəzi digər iqtisadiyyatçılar bu faktorların dağlaləsi qiymətlərindəki təəccüblü artım və azalmaları tamamilə açıqlaya bilmədiyinə inanırlar.^[45] Qerberin nəzəriyyəsi adi dağlaləsi soğanlarının müqavilələrindəki bənzər qiymət hərəkətlərini açıqlaya bilmədiyi üçün tənqid edilir.^[4] Bəzi iqtisadiyyatçılar isə spekulyativ şarlarla əlaqədar olaraq Amsterdam Bankının depozitlərindəki artımı nümayiş etdirərək, bankın o dövrdə tətbiq etdiyi genişləməmeyilli pul siyasəti kimi bəzi digər faktorları səbəb göstərmişdirlər.^[46]

Makkeyin hekayəsinin məşhurluğu "Fövqəladə Kütləvi Həyəcanlar"ın təkrar nəşrləriylə davam etmişdir. Bernard Berç (ing. Bernard Baruch) (1932), Andrey Tobias (ing. Andrew Tobias) (1980),^[47] Maykl Levis (ing. Michael Lewis) (2008) və Devid C. Şnayder (ing. David J. Schneider) (1993) kimi müəlliflərin ön sözləriylə dəfələrlə nəşr olunması təmin edilmişdir. Kitabın ən azı altı fərqli versiyası nəşr olunmuşdur.

Qoldqar (ing. Goldgar), dağlaləsi həyəcanının iqtisadi və ya spekulyativ bir şar olmasa da başqa bir səbəbdən ötəri Hollandiya xalqı üçün təsirinin böyük olduğunu müdafiə edir. "Maliyyə böhranı çox az adama təsir etmiş olsa da dağlaləsi həyəcanının təsiri diqqətçəkən idi. Bütün bir dəyər mühakiməsi sorğulanacaq hala gəldi."^[48] 17-ci əsrdə bir çiçək qədər məşhur bir şeyin dəyərinin çox adamın bir illik gəlirini keçməsi xəyal edilə biləcək bir şey deyil. Yalnız yayda yetişən çiçəklərin qiymətlərinin qış ayında bu qədər dəlicə dalğalanmasını düşünmək "dəyər" anlayışını tam bir xaosa sürümüşdür".^[49]

Bekmen və Makkeyin yazıları kimi dağlaləsi həyəcanından bəhs edən mənbələrin çoxu iqtisadi zərərin ölçülərini göstərən dəlillər olaraq qaynaq kimi göstərilmişdir. Bu kitabçalar şarın qurbanları tərəfindən yazılmamış, dini fikirlərlə ortaya çıxmışdır. Sosial gərginlik, əxlaqi nizamın pozulmasına bağlanmış "cənnət çiçəyinə maraq göstərməkdənsə dünyəvi çiçəyə maraq göstərməyin acı nəticəsi"nə dəlil olaraq təqdim edilmişdir.^[50]

Təxminən yüz il sonra Missisipi Şirkəti və Cənub dənizi Şirkətinin 1720-ci illərdə iflasa uğraması ilə dağlaləsi həyəcanı təkrarən gündəmə gəldi.^[51] Con Bekmen ing. Johann Beckmann 1780-ci ildə həyəcandan ilk dəfə bəhs edərkən, müqayisəetməsini dövrün müvəffəqiyyətsiz şans oyunlarıyla etdi.^[52] Qoldqarın fikrinə görə maliyyə bazarlar haqqındakı Burton Malkielin "Birjada Təsadufi Seyir" (1973) və Con Kennez (ing. John Kenneth) Qelbreyzin (ing. Galbraith 1987 birja böhranından dərhal sonra 1990-cı ildə yazılan "E Şort Histri of Finansial Eforiya" (ing. A Short History of Financial Euphoria) kimi maliyyə bazarları haqqında müasir məşhur kitabların əhəmiyyətli bir qismi dağlaləsi həyəcanını bir əxlaq dərsi olaraq istifadə etmişdir.^[53][54][55] dağlaləsi bazarının müvəqqətiliyi, Qreqori Mequrinin (ing. Gregory Maguire) "Ögey Bacının Etirafları (1999) adlı romanına da mövzu olmuşdur.^[56][57]

dağlaləsi həyəcanı, 1995–2001 dot-com şarı əsnasında yenidən məşhur bir mənbə qaynağı olmuşdur.^[53] Daha da yaxın zamanlarda jurnalistlər onu riskli tutsat kreditləri böhranına bənzətmişdir.^[58][59] Həyəcanı davam edən məşhurluğunu baxmayaraq iqtisadçıları təsirli bazar fərziyyəsi ilə şərh gətirməsinə toxunan Sleytdən Daniyel Qros: "Əgər bu şərhlər doğrudursa, iqtisadiyyat yazarlarının dağlaləsi həyəcanını əllərinin altındakı şar bənzətmələri siyahısından silmələri lazım olacaq" şəklində şərh etmişdir.^[60]

•  (nid.) P. Cos (1637) – Verzameling van een meenigte tulipaanen, naar het leven geteekend met hunne naamen, en swaarte der bollen, zoo als die publicq verkogt zijn, te Haarlem in den jaare A. 1637, door P. Cos, bloemist te Haarlem. – Haarlem : [s.n.], 1637. – 75 pl. available online at Wageningen Tulip Portal Arxivləşdirilib 2005-04-04 at the Wayback Machine. Retrieved on August 11, 2008.
• Dash, Mike, Tulipomania: The Story of the World's Most Coveted Flower and the Extraordinary Passions It Aroused, London: Gollancz, 1999, ISBN 0-575-06723-3
• French, Doug, "The Dutch monetary environment during tulipomania" (PDF), The Quarterly Journal of Austrian Economics, 9 (1), 2006: 3–14, doi:10.1007/s12113-006-1000-6. Retrieved on June 24, 2008.
• Galbraith, J. K., A Short History of Financial Euphoria, New York: Penguin Books, 1990, ISBN 0-670-85028-4
• Garber, Peter M., "Tulipmania", Journal of Political Economy, 97 (3), 1989: 535–560, doi:10.1086/261615
• Garber, Peter M., "Famous First Bubbles", The Journal of Economic Perspectives, The Journal of Economic Perspectives, Vol. 4, No. 2, 4 (2), 1990: 35–54, doi:10.1257/jep.4.2.35, JSTOR 1942889. (subscription required)
• Garber, Peter M., Famous First Bubbles: The Fundamentals of Early Manias, Cambridge: MIT Press, 2000, ISBN 0-262-07204-1
• Goldgar, Anne, Tulipmania: Money, Honor, and Knowledge in the Dutch Golden Age, Chicago: University of Chicago Press, 2007, ISBN 978-0-226-30125-9
• Hooper, William R., "The Tulip Mania", Harper's New Monthly Magazine, 52 (340), April 1876, 743–746
• Krelage, E. H., Bloemenspeculatie in Nederland, Amsterdam: P. N. van Kampen & Zoon, 1942
• Kindleberger, Charles P.; Aliber, Robert, Manias, Panics, and Crashes: A History of Financial Crises (5th), Hoboken: Wiley, 2005, ISBN 0-471-46714-6
• Mackay, Charles, Memoirs of Extraordinary Popular Delusions and the Madness of Crowds, London: Richard Bentley, 1841, 2008-03-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2008-08-15
• Malkiel, Burton G., A Random Walk Down Wall Street (9th), New York: W. W. Norton, 2007, ISBN 0-393-06245-7
• Malkiel, Burton G. A Random Walk Down Wall Street (9th). New York: W. W. Norton. 2007. ISBN 0-393-06245-7.
• Pavord, Anna, The Tulip, London: Bloomsbury, 2007, ISBN 0-7475-7190-2
• Pollan, Michael, The Botany of Desire, New York: Random House, 2002, ISBN 0-375-76039-3
• Schama, Simon, The Embarrassment of Riches: An Interpretation of Dutch Culture in the Golden Age, New York: Alfred Knopf, 1987, ISBN 0-394-51075-5
• Steimetz, Seiji S. C., Bubbles // David R. Henderson (ed.) (redaktor), Concise Encyclopedia of Economics (2nd), Indianapolis: Library of Economics and Liberty, 2008, ISBN 978-0-86597-665-8, OCLC 237794267 ([[:Category:|link]])[[Category:]]
• Shiller, Robert J., Irrational Exuberance (2nd), Princeton: Princeton University Press, 2005, ISBN 0-691-12335-7
• Thompson, Earl, "The tulipmania: Fact or artifact?" (PDF), Public Choice, 130 (1–2), 2007: 99–114, doi:10.1007/s11127-006-9074-4, 2008-09-23 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2008-08-15

• Osmanlı dövlətində Lalə dövrü
• Orchidelirium, Viktoriya dövründə orxideya kolleksiyaçılığının anormal həddlərə qalxdığı dövr.
• Cənub Dənizi Şirkəti – digər bir spekulyativ şar.

• Early Speculative Bubbles and Increases in the Supply of Money, a book by economist Douglas French detailing the Dutch crisis
• Wageningen Tulip Portal, an extensive collection of historical resources, including scanned images of 17th-century Dutch tulip books and pamphlets, from Wageningen UR Library
• Page on the Tulip Breaking potyvirus from Plant Viruses Online Arxivləşdirilib 2009-02-20 at the Wayback Machine
• Charles McKay's Account of Tulipomania in Modern English
• Charles Mackay's The Madness of Crowds is available from Project Gutenberg
• Tulipomania, part of the Encyclopædia Romana by James Grout.