Lalə dövrü

Lalə Dövrü (Osmanlı türkcəsi: لاله دورى) — Osmanlı imperiyasında, 1718-ci ildə Avstriya ilə imzalanan Pojarevatsk sülhü ilə başlayıb, 1730-ci ildəki Patrona Xəlil üsyanı ilə sona çatan dövrdür. "Eyş-işrət və əyləncə" dövrü olaraq bilinən bu dövrün padşahı III. Əhməd, sədrəzəmi isə Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşadır.^[1][2]

Osmanlı xronologiyasında Lalə dövrü anlayışı yoxdur. 1718-ci ildə Avstriya və müttəfiqi Venesiya ilə imzalanan Pojarevatsk sülhünün ardından başlayan uzun sülh dövründə, Haliç və Boğaziçi səmtləri başda olmaqla paytaxtın əksər yerlərində israfa çatacaq dərəcədə lalə bağçaları qurulmuş, bu səbəblə tarixdə ilk dəfə bu dövr tarixçi Yəhya Kamal Bəyatlı tərəfindən Lalə dövrü adlanmışdır. Tarixçi Əhməd Rəfiq Altınayın 1913-cü ildə İkdam qəzetində dərc olunan məqaləsində və iki il sonra eyni adla nəşr olunan kitabında bu dövr Osmanlı tarixinin əyləncə, sülh, yeniliklər və ictimai reformasiya dövrü olaraq anılır.^[3]

Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşanın sədarət dövrünü əhatə edən və 1730-cu ildə Patrona Xəlil üsyanı ilə başa çatan bu dövr qərb dünyası ilə siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələrin qurulması ilə səciyyələnir. Belə ki, Parisə, Vyanaya və Moskvaya göndərilən elçilərdən yalnız diplomatik və ticarət əlaqələrinin tənzimlənməsi yox, eyni zamanda Avropa diplomatiyası və hərbi gücü barədə informasiya toplamaq da tələb olunurdu. XV Lüdoviq dövründə Parisə elçi olaraq göndərilən İyirmisəkkiz Çələbi Mehmed Əfəndi buradakı təhsil səviyyəsini eynilə İstanbula daşımağa cəhd göstərmişdir. Bu əsnada ticarət əlaqələri genişlənmiş, iki ölkə arasında ildə 500 ticarət gəmisi səyahət etmişdir.

Yenilikçilik siyasətinin ən önəmli nümunəsi isə Çələbi Mehmed Əfəndinin oğlu Mehmed Səid Əfəndi və İbrahim Mütəfərrikanın səyləri ilə 1727-ci ildə qurulan mətbəədir. Fransız zabiti olan və Osmanlı hökumətinə sığınan de Rochefort bəzi hərbi reformasiyalar aparmağa cəhd etsə də, yeniçərilərin hədə-qorxusu ilə bu proses yarım qaldı. Əslən fransız olan bir digər reformist isə Davud ağa idi. Onun səyləri ilə Şahzadəbaşı səmtində ilk yanğınsöndürmə qurumu olan Tulumbaçılar ocağı qurulmuş, İstanbul boğazının təhlükəsizliyi məqsədilə Qız qalasına fanar yerləşdirilmişdir. Bu əsnada donanma tərsanəsi yenidən qurulmuş, ilk dəfə 3 anbarlı gəmilərin inşasına başlanılmışdır. Seyid Vehbi və Mehmed Hazinin əsərlərində təsvir olunan, dövrün toy əyləncələrində istifadə edilmiş və içərisində 5–6 nəfərin yerləşdiyi timsah şəkilli sualtı gəmilər bu dövrdə texnoloji yeniliklərin də olduğunu sübut edir. İncəsənət və ədəbiyyat sevən sədrəzəm İbrahim Paşa dövrün məşhur şairlərini, musiqişünaslarını və sənətkarlarını ətrafında toplamış, əlyazma kitabların ölkə xaricinə aparılmasını qadağan etmişdir. Ən önəmli məsələ isə rəsmi tərcümə heyətinin qurularaq şərq və qərb ədəbiyyatından önəmli əsərlərin Osmanlı türkcəsinə çevrilməsidir.^[4]

Ədəbi həyatın da inkişaf etdiyi 12 illik bu dövrdə bir çox əsərlər yazılmışdır. Dövrün saray tarixçilərinin yazdığı əsərlərlə yanaşı, Seyid Vehbinin dövrün əyləncə həyatından bəhs edən "Surnamə" və Pojarevatsk sülhü ilə bağlı yazdığı "Sülhiyyə" əsərləri, Osmanzadə Əhməd Taib, Səfai, Səlim və İsmayıl Bəliğ kimi müəlliflərin yazdığı tərcümələr dövrün ən önəmli əsərləridir. Hətta bəzi əsərlər bu dövrdə fransız dilinə tərcümə edilmişdir. Bundan başqa Topqapı sarayında, Yeni məsciddə və İbrahim Paşanın Şahzadəbaşı səmtindəki külliyəsində kitabxanalar qurulmuş, Təkfur sarayında qurulan kiçik çini emalatxanasında bu sənət sahəsi inkişaf etdirilmiş, İznik və Kütahya emalatxanaları bərpa edilmiş, kirəmit istehsalına başlanılmışdır.^[5]

Belqrad meşəsindəki şirin su qaynaqlarının İstanbula daşınması üçün su bəndləri çəkilmiş, şəhərin bir neçə yerində çeşmələr, bulaqlar inşa edilmişdir. Bu dövrdə inşa edilən çeşmələrdən ən önəmlisi isə Bab-ı Hümayun önündəki III Əhməd çeşməsidir. İstanbulda yeni yollar çəkilmiş, yeni limanlar qurulmuşdur. Başda tibb sahəsi olmaqla, bir çox sahə ilə bağlı əsərlər qələmə alınmışdır. Belə ki, İstanbuldakı ingilis elçisinin xanımı Lady Montekyünün yazdığına görə, bu dövrdə İstanbulda bir çox xəstəliklərə, xüsusilə də çiçək xəstəliyinə qarşı peyvəndlər vurulurdu. Boğaziçi və Haliç sahilləri köşk və qəsrlərlə bəzədilmişdir. İyirmisəkkiz Çələbi Mehmed Əfəndinin Fransadan gətirtdiyi planlar üzrə inşa olunan bu binalarda Avropa memarlığının təsiri hiss edilmiş, bu binaların daxili interyeri məhz avropalı sənətkarlar tərəfindən bəzədilmişdir. Bu köşklər arasında ən önəmlisi İbrahim Paşanın səyləri nəticəsində 2 ay ərzində tamamlanan Kağıthanə səmtindəki Sədabad qəsridir. Dövlət adamları bu səmtə axın etmiş, səmtin hər iki tərəfi ağ rəngli köşklərlə bəzənmişdi.

İbrahim Paşa, III Əhməd üçün eyş-işrətli və əyləncəli mərasimlər təşkil etmiş, bu mənada bütün bu şənliklərin simvolu lalə olmuşdur. Bu dövrdə lalənin 839 sortu yetişdirilmiş, lalə soğanlarının qiyməti bahalaşdığı üçün 1722-ci ilin oktyabrında bu qiymətləri tənzimləyən bir dövlət fərmanı qəbul edilmişdir.

Xüsusilə yay aylarında gecə əyləncələri olduqca dəbdəbəli keçmişdir. Tısbağaların belinə bağlanan şamlar və lalə kollarına bağlanan çıraqlarla keçirilən bu şənliklərə çox vaxt xarici ölkələrin elçiləri də qatılmışdır. Bu elçilər şənliklərə çox vaxt rəssamlarla gəlmiş, bu rəssamlardan ən məşhuru olan Jean Baptiste van Mour xüsusilə dövrün libas və yaşayış tərzi ilə əlaqədar əsərlər rəsm etmişdir. Yerli əsərlərin ən önəmliləri isə dövrün məşhur miniatur ustası olan Levniyə aiddir. Lalə mövsümü bitib qış ayları başlayanda Sultan Əhməd və vəzirləri qapalı məkanları isidərək (indiki istixana sistemi ilə) burada lalə və qərənfil yetişdirir, digər yandan halva ziyafətləri və söhbətləri keçirirdilər. Osmanlı sülaləsindən olanların sünnət və toy mərasimləri isə günlərlə, bəzən həftələrlə davam edirdi.

Osmanlı tarixi mənbələri bu eyş-işrət dövründə əhalinin yaşayış tərzində və adət-ənənələrdə dəyişikliklərin olduğnu qeyd edir. Həddindən artıq israfçılığın, xüsusilə qadınların həddindən artıq ləl-cəvahirli bəzənmələrinin qarşısının alınması üçün dövlət fərmanı belə qəbul edilmişdi.

Başda padşah və sədrəzəm olmaqla, dövlət adamlarının ənənəyə zidd hərəkətləri, israfçılığa çatacaq dərəcədəki şənlikləri əhalini narazı salmağa başlamışdı. Sarayın hədsiz məsrəfləri və sədrəzəm tərəfindən tədbiq olunan əlavə vergilər əhalinin, xüsusilə də üləma zümrəsinin vəziyyətini ağırlaşdırırdı. Hərbi sahədə gedən reformasiyalardan narazı olan yeniçərilər də əhalini dəstəkləyirdilər. Bəzi üləmaların bu narazılıqları təhrik etməsinə baxmayaraq üsyan siyasi səbəblə baş verdi. Rusiyanın Xəzər sahillərinə qədər olan bölgəni işğal etməsi, bölgənin müsəlman əhalisinin Osmanlı padşahından yardım tələb etməsi və Səfəvi taxtında baş verən hadisələr istər-istəməz Osmanlı dövlətinin diqqətini özünə cəlb edirdi. Salmas, Xoy, Mərənd kimi bəzi qərbi İran şəhərlərini işğal edən Osmanlı qüvvələri bu bölgədə rus qoşunları ilə qarşı-qarşıya qalmış, ancaq paytaxtdakı fransız elçisi Marquis de Bonnac vasitəçiliyi ilə 1724-cü ildə bu iki dövlət arasında sülh əhdnaməsi bağlanaraq ələ keçirilən şəhərlər bölüşdürülmüşdür (İstanbul sülhü). Ancaq əfqan hücumları səbəbilə mərkəzi İranda hakimiyyəti ələ alan Əşrəf şah bu sülhü tanımadı və nəticədə yenidən alovlanan Səfəvi-Osmanlı müharibəsi 1726-cı ildə Osmanlıların məğlubiyyəti ilə başa çatdı. Sərhəddə baş verən bu hadisələr mərkəzdə III Əhmədə və sədrəzəm İbrahim Paşaya olan etirazları artırdı. II Təhmasibin himayəsində Osmanlı idarəsindəki şəhərləri, o cümlədən Həmədan və Təbrizi ələ keçirən Nadir xan Əfşarın hərbi uğurları mərkəzdəki müxalif qüvvələri hərəkətə gətirdi. Səfər xərcləri üçün yeni vergilərin tədbiq olunması isə əhalinin səbrini daşırdı. Əyalətlərdə yaranan siyasi boşluq səbəbi ilə paytaxta olan köçlər mərkəzdə işsizliyin artmasına gətirib çıxardı.^[6]

Önəmli dövlət vəzifələrinə sədrəzəmin və şeyxülislamın yaxın adamlarının gətirilməsi, xüsusilə sədrəzəmin öz qohumlarından təşkil etdiyi hökumət idarəsi narazılığa səbəb olan əsas məsələlərdən biri idi. Nəhayət, Təbrizin itirilməsi, sədrəzəmin isə bunu gizlətməsi, Üsküdarda toplanan ordunun səfərə çıxmaması kimi məsələlər bəhanə edildi və Patrona Xəlil üsyanı baş verdi. Bu üsyan əsnasında kürəkəni İbrahim Paşanı üsyançılara təslim edən III Əhməd, üsyançıların tələbi ilə öz taxtını da qardaşı oğlu Şahzadə Mahmuda buraxdı. Səltənətinin ilk illərində üsyançılara boyun əyən Sultan Mahmud onların lalə bağçalarını, köşk və digər əyləncə yerlərini dağıtmalarına göz yumdu. Beləliklə, bu dövrün eyş-işrət və əyləncə tərəfi sona çatsa da, yeniləşmə və Avropalaşma fəaliyyətləri davam etdi.^[7]

• III Əhməd
• Patrona Xəlil üsyanı
• Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşa

• Silâhdar, Nusretnâme, s. 384–385, 388–389, 396 vd.;
• Râşid, Târih, IV, 311;
• Mehmed Efendi, Le paradis des infidèles (ed. Cl. Galland — G. Veinstein), Paris 1981;
• Subhî, Târih, s. 6 vd.;
• Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi (trc. Vecdi Bürün), İstanbul 1991, VII, 249 vd., 347 vd.;
• M. de Bonnac, Mémoire historique sur l’ambassade du France à Constantinople (ed. Ch. Schefer), Paris 1894, tür.yer.;
• a.mlf., Lâle Devri (haz. Haydar Ali Diriöz), İstanbul 1973;
• a.mlf., "Eski Kâğıthâne Âlemleri", Akşam, İstanbul 7 Mart 1936;
• 1730 Patrona İhtilâli Hakkında Bir Eser: Abdi Tarihi (nşr. Faik Reşit Unat), Ankara 1943;
• Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/1, s. 147–148, 152 vd.;
• Münir Aktepe, Patrona İsyanı, İstanbul 1958;
• a.mlf., "Kâğıdhâne’ye Dair Bâzı Bilgiler", Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, Ankara 1976, s. 335–374;
• B. Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu (trc. Metin Kıratlı), Ankara 1970, s. 46–48;
• M. L. Shay, The Ottoman Empire from 1720 to 1734 as Revealed in Despatches of the Venetian Baili, New York 1978, s. 17 vd.;
• Faik Reşit Unat, "III. Ahmed Devrine Ait Bir Islahat Takriri", TV, I/2 (1941), s. 81–160;
• W. Heinz, "Die Kultur der Tulpenzeit des Osmanischen Reiches", WZKM, sy. 61 (1967), s. 62 vd.;
• N. Suner Pekin, "Yahya Kemal’le Konuşmalar ve Hatıralar", Yahya Kemal Enstitüsü Mecmuası, sy. 3, İstanbul 1988, s. 265;
• Salim Aydüz, "Lâle Devri’nde Yapılan İlmî Faaliyetler", Divan: İlmî Araştırmalar, II/3, İstanbul 1997, s. 143 vd.;
• Irène Melikoff, "Lāle Devri", EI² (Fr.), V, 645–648.