Demensiya

Demensiya (lat. dementia — ağılsızlıq) — əsas xarakteristikası əvvəlki vəziyyətlə müqayisədə bir çox koqnitiv (əqli) qabiliyyətin pisləşməsi ilə gedən müxtəlif xəstəliklərin simptomlarından biridir.^[3] O beynin müxtəlif degenerativ və qeyri-degenerativ xəstəlikləri səbəbindən yarana bilər. Termin latınca demens sözündən gəlir və 'intellektin azalması' kimi tərcümə oluna bilər.^[4] Demensiyanın simptomlarının təsviri koqnitiv, emosional və sosial bacarıqların itirilməsini əhatə edir. Hər şeydən əvvəl qısamüddətli yaddaşa, düşünmə bacarıqlarına, dil və motor bacarıqlara təsir edir; bəzi formalarda şəxsiyyətin dəyişilməsi də baş verir. Demensiyanın ayırıcı əlaməti ömür boyu qazanılan düşünmə bacarıqlarının itirilməsidir (anadangəlmə əqli geriliyin əksinə).

Demensiya
XBT-10	F00.-F07.
XBT-9	290-294
XBT-9-KM	290.8[1][2], 294.8[2], 294.1[2]
DiseasesDB	29283
MedlinePlus	000739
MeSH	D003704
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Bugün bir sıra demensiyaların səbəbləri aydındır, bir çox formalarda isə yaranması haqqında hələ dəqiq, mübahisəsiz məlumatlar yoxdur. Demensiyanın bir sıra formaları geri çevrilə biləndir, bəzi başqa formalarda məhdud dərəcədə terapevtik müdaxilələr mümkündür, lakin bunlar yalnız müəyyən simptomların başlanğıcını təxirə sala bilər. Demensiyanın ən tez-tez rast gəlinən forması Altsheymer xəstəliyidir.

Demensiya elmi diskussiyada diaqnostik kriteriyalar vasitəsilə təsvir edilir. Buna görə demensiya xəstəliyin gedişatında peşəkar və ümumi sosial funksiyaların pozulmasına aparan koqnitiv, emosional və sosial bacarıqların artan deqradasiya əlamətlərinin kombinasiyasıdır. Aparıcı simptom yaddaş pozğunluğudur. Xəstəliyin başlanğıcında qısamüddətli yaddaş və xatırlama bacarığının pozulması baş verir, daha sonra oriyentasiya bacarığında pozğunluqlar izləyir. Demensiyanın irəliləyən gedişatında pasient uzunmüddətli yaddaşın artıq əzbərlənmiş məzmununa get-gedə daha az meraciət edə bilir, beləliklə o həyatı boyunca qazandığı bilik, bacarıqları itirir.

Demensiya (ICD-10 kodu F00-F03) adətən çoxlu yüksək kortikal funksiyaların (yaddaş, düşünmə, oriyentasiya, qavrama, hesablama, öyrənmə bacarığı, dil və danışma) və dəyərləndirmə bacarığının pozulması ilə gedən beynin xroniki və ya irəliləmiş xəstəliyinin nəticəsi olan bir sindromdur, lakin şüur pozulmur. Demensiya diaqnozu üçün ICD-yə görə simptomlar ən azı 6 aydan çox mövcud olmalıdır. Duyğular və qavrayış şəxs üçün normal çərçivədə işləyir. Koqnitiv pozğunluqları emosional idarənin və əhval-ruhiyyənin, sosial davranışlar və ya motivasiyanın anormallıqları müşayiət edir; bəzən bu dəyişikliklər daha çox üzə çıxır. Onlar Altsheymer xəstəliyində, beynin damar xəstəliklərində və beyin və neyronlara birincili və ya ikincili təsir edən başqa vəziyyətlərdə ortaya çıxırlar.

• Beyin qabığı forması — beyin qabığının zədələnməsi nəticəsində;
• Beyin qabıqaltı forması — beyin qabıqaltı strukturların zədələnməsi nəticəsində
• Beyin qabığı və qabıqaltı forması — beyin qabığının və eyni zamanda qabığaltı strukturların zədələnməsi nəticəsində;
• Multifokal forma — çoxsaylı zədələnmə ocaqları ilə xarakterizə olunur.

• Alzheimer xəstəliyi
• Levi cisimcikli demensiya
• Fronto-temporal demans
• Hərəkət pozulmaları ilə birlikdə (Parkinson xəstəliyi , kortiko-bazal degenerasiya, multi sistem atrofiyalar, Vilson xəstəliyi , neyroakantositoz, proqressivleşen nüveüstü iflic)
• Prion xəstəliklər
• Çeşidli pediatrik demensiyalar (Kufs , Gaucher, Niemann-Pick xəsəlikləri , Metakromatik leykodistrofiya)
• Diger nadir demensiyalar (Limbik demans , Poliglukozan cisimcik xəstəliyi)

• Vaskulyar demensiya (Multi-infarkt demensiya, Binsvanger xəstəliyi , Strateji infarkt demensiyası , CADASIL)
• Normal basınçlı hidrosefali
• Toksik-metabolik demanslar
• Vernicke-Korsakoff xəstəliyi
• B12 vitamin eskikliyi
• Hipotiroidi
• Xronik qaraciyer xəstəliyi
• dərmanlar
• İnfeksiyalar (Herpes simpleks ensefaliti , Neyrosifilis, xronik menengitlər , HIV-demans kompleksi , Vipple xəstəliyi)
• Kəllədaxili yer tutan xəstəliklər (Neoplastik durumlar , Subdural hematoma)
• Autoimmun-infeksion xəstəliklər (dağınıq skleroz , Behçet xəstəliyi , Paraneoplastik limbik ensefalit , VGKC ve NMDAR kanalopatileri Granulomatoz anjitis , Birincili sinir sistemi vaskuliti , NAIM sindromu)

• Damar tipi — serebral ateroskleroz;
• Atrofiya tipi (Alsheymer xəstəliyi, Pik xəstəliyi)
• Qarışıq tip

• Lakunar (dismnestik) ağıldankəmlik. Bu zaman ən çox hüşsüzluq: proqressiv və fiksə olunmuş amneziyalar özünü büruzə verir. Bu zaman xəstə yaddaş kitabçasının hesabına öz qüsurunu kompensasiya etmiş olur. Bu zaman şəxsiyyət pozğunluğu olmasa da sentimentallıq, ağlağanlıq, emosional labillik özünü büruzə verir. Misal: Alsheymer xəstəliyi
• Tam ağıldankəmlik. Bu zaman qavrama qabiliyyətinin (huşsuzluq, abstrakt dərketmənin pozulması) və şəxsiyyət keyfiyyətlərinin (məhəviyyat pozğunluğu, borc, məsuliyyət, düyəməllik, nəciblik, utancaqlıq hissinin itməsi) kobud pozğunluğu. Misal: Pik xəstəliyində olduğu kimi alın payının atrofik və sklerotik zədələnməsi.

Demensiya sindromunun kliniki şəkli 3 ana kateqoriyada sinifləndirilə bilir .

1. Koqnitiv pozulmalar

• Yaddaş (Qısa və uzunmüddətli yaddaş) pozulması
• Diqqət pozulması
• Dil (Afaziya, yazma , hesablamada çətinliklər)
• Görmə-məkan funksiyalarının pozulması
• Yürütücü funksiyaların pozulması
• Praksis pozulması (Apraksiya (lat. apraxia yun. ἀπραξία — "fəaliyyətsizlik") — Böyük beyin yarımkürələri və ya döyənək cismin (lat. corpus collosum) aparıcı yollarının zədələnməsindən irəli çıxan məqsədyönlü hərəki fəaliyyət pozğunluğu;)
• Gnozis pozulması (Aqnoziya (yun. ἀ — inkar hissəciyi; γνῶσις — bilik) — huşun və hissiyatın saxlanılması ilə qavramanın müxtəlif növlərinin pozulması)

2. Davranış pozulmaları

• Kişilik deyişiklikləri
• Duygudurum pozulmaları (Kədər, istəksizlik, hüzursuzluq, yerinde duramama, əsəbilik, uygunsuz sevinc, yoldaşının yanından ayrılmama)
• Hissi pozulmaları (görmə ve başqa halusunasiyalar)
• Düşüncə pozulmaları (abstrakt düşüncə pozulması)

3. Funksional (gündəlik həyat fəaliyyəti- GHF) pozulmalar

• Küçədə GHF-nin (alışveriş, sosyal əlaqələrdə və s.) pozulması
• Evde GHF-nin (Hobbilər, evdəki cihazların istifadəsi, yemek bişirme, diğer ev işleri, qəzət-TV ilə maraqlanma) pozulması
• Özünə qulluqda (Yemək yemə, çimmək, geyinmək, makiyaj, taraş olma, sfinkter kontrolu və s.) problemlər

Erkən (presenil) və gecikmiş (senil) başlanğıclı demensiya ayırd edilir. Presenil demensiya zamanı əlamətlər 6 5 yaşa qədər, senil demensiya zamanı isə 65 yaş və daha gec başlayır. Demensiyanın bu növləri etiologiya, klinik şəkli və gedişinə görə bir-birindən fərqlənir. Berlin Qocalıq tədqiqatlarının (1996) gəldiyi qənaətə görə demensiya yaşa görə aşağıdakı tezliyə malikdir:

Yaş qruppları	Demensiya %-lə
65–69-yaşlarında	1,2 %
70–74-yaşlarında	2,8 %
75–79-yaşlarında	6,0 %
80–84-yaşlarında	13,3 %
85–89-yaşlarında	23,9 %
90 və artıq, yaşlarında	34,6 %