Diz qapağı
Diz qapağı (patella kimi də tanınan) — bud sümüyü ilə birləşən və diz oynağının ön oynaq səthini əhatə edən və qoruyan düz, yuvarlaqlaşdırılmış üçbucaqlı sümük. Diz qapağı siçan, pişik, quş və it kimi bir çox dördayaqlılarda olur, lakin balinalarda və ya əksər sürünənlərdə olmur.
| Diz qapağı | |
|---|---|
 Sağ diz | |
| Başlanır | Bud sümüyü və tibia birləşməsində mövcuddur |
| Bitişir | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Anatomiyası
[redaktə | mənbəni redaktə et]İnsanlarda diz qapağı bədəndəki ən böyük sesamoid sümüyüdür (yəni, vətər və ya əzələdə yerləşmiş). Körpələr təxminən 4 yaşına qədər sümükləşməyə başlayan yumşaq qığırdaqdan ibarət diz papağı ilə doğulur.
Tərkibi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Diz qapağı üçbucaq formasında olan sesamoid sümükdür, uc hissəsi aşağı baxır. Başı diz qapağının ən aşağı hissəsidir. İti uclu formaya malikdir və diz qapağı vətərələrinə[1] birləşir.
Ön və arxa səthlər nazik kənarla, mərkəzə isə daha qalın bir kənarla birləşdirilir.[2] Budun dördbaşlı əzələsi sümüyünün vətərəsi diz qapağının[2] əsasına, orta geniş əzələnin özünə, geniş və medial lateral əzələ isə müvafiq olaraq diz qapağının xarici yan və medial kənarlarına birləşir.
Diz qapağının ön hissəsinin yuxarı 3/1 hissəsi qaba, yastı və kobuddur, budun dördbaşlı əzələsi vətərinin bağlanmasına xidmət edir və çox vaxt ekzostozlara malikdir. Orta üçdə bir hissəsində çoxlu sümük borucuqları var. Aşağı hissəsi diz qapağının vətərəsinin mənbəyi kimi xidmət edən bir zirvə ilə bitir.[2]
Arxa səth iki hissəyə bölünür.[2]
Diz qapağının yuxarı 3/4 hissəsi bud sümüyü ilə birləşir və müxtəlif formalı şaquli çıxıntı ilə medial və yan tərəflərə bölünür.
Yetkinlərdə artikulyar səth təxminən 12 sm2 təşkil edir. Təxminən 30 yaşında mərkəzdə maksimum qalınlığı 6 mm çata bilən qığırdaqla örtülür. Diz qapağını oynaq qığırdaqları insan bədəninin ən qalınlarından biridir.
Əlavə şəkillər
[redaktə | mənbəni redaktə et]-
İnsanın sol diz qapağının qabaqdan görünüşü -
İnsanın sol diz qapağının arxadan görünüşü -
Dizin yığılması və uzadılması
Növləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çentiklər (yəni patella emarginata, "itkin hissə") proksimal kənarda lateral olaraq tez-tez olur.[2] İkitərəfli patellalar, emarginasiya yerində ikinci qığırdaqlı təbəqənin sümükləşməsinin nəticəsidir.
Əvvəllər ikitərəfli diz qapaqları bir neçə ossifikasiya mərkəzinin birləşməməsi kimi izah edilirdi, lakin bu fikir rədd edildi. Bölünmüş diz qapaqları demək olar ki, yalnız kişilərdə olur. Üçtərəfli və hətta çoxtərəfli diz qapaqları da olur.
Diz qapağının yuxarı 3/4 hissəsi bud sümüyü ilə birləşir və müxtəlif formalı şaquli çıxıntı ilə orta və yan tərəflərə bölünür.
Artikulyar səthin dörd əsas növü var:
- Çox vaxt orta artikulyar səth yanaldan daha kiçikdir.
- Bəzən hər iki artikulyar səth ölçüdə demək olar ki, bərabər olur.
- Bəzən orta səth hipoplastik
- və ya yalnız mərkəzi çıxıntını göstərilir.
İnkişafı
[redaktə | mənbəni redaktə et]3-6 yaşlarında diz qapağında sümükləşmə mərkəzi inkişaf edir.[2] Diz qapağı tam formalaşdıqda birləşən 2 ossifikasiya mərkəzindən əmələ gəlir.
Funksiyası
[redaktə | mənbəni redaktə et]Diz qapağının əsas funksional rolu dizi yığıb uzatmaqdır. Diz qapağı quadriseps vətərəsinin hərəkət etdiyi bucağı artıraraq bud sümüyünə tətbiq edə biləcəyi təsir gücünü artırır.
Diz qapağı dizi uzadıb açmaq üçün quadriseps əzələsinin vətərəsinə yapışdırılır. Diz qapağı budun vastus medialis əzələsinin[3] üfüqi liflərinin və çıxıntılı yanal bud sümüyü kondilinin[4] birləşməsi ilə sabitləşir ki, bu da əyilmə zamanı yanal sürüşmənin qarşısını alır. Diz qapağının retinakulyar lifləri məşq zamanı onu sabitləşdirir.
Klinik əhəmiyyəti
[redaktə | mənbəni redaktə et]Çıxığı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Diz qapağının yerindən çıxması xüsusilə gənc idmançılar arasında əhəmiyyətli dərəcədə müntəzəm olaraq baş verir.[5] Bu, diz qapağının yerindən ən çox yan tərəfə sürüşməsinə səbəb olur və həddindən artıq ağrı və şişlə müşayiət oluna bilər.[6] Diz uzadıldıqda diz qapağı bəzən öz-özünə düzgün vəziyyətinə qayıdır.[6]
Şaquli düzülməsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Patella alta — yuxarıda yerləşən (üstü düzlənmiş) diz qapağıdır. Zəifləmiş patella alta oynaqdan kənarda və yuxarıda inkişaf edən qeyri-adi kiçik diz qapağıdır.
Patella baja aşağıya uyğun diz qapağıdır. Uzun müddət davam edən patella baja uzatma/yığma disfunksiyası ilə nəticələnə bilər.[8]
Insolla-Salvati nisbəti yanal rentgenoqrafiyada diz qapağının aşağı hissəsini müəyyən etməyə kömək edir və diz qapağı vətərinin uzunluğunun patella sümüyünün uzunluğuna bölünməsi kimi hesablanır. Salvati nisbətinin < 0,8 olması patella bajanı göstərir.[10]
Sınığı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Diz qapağı xüsusilə açıq yerləşdiyi üçün zədələnməyə meyllidir. Diz qapağının sınıqları çox vaxt dizə birbaşa travma nəticəsində baş verir.
Bu sınıqlar adətən nahiyədə şiş və ağrıya, oynağa qanaxmaya (hemartroz) və diz qapağının yığılıb uzana bilməməsinə səbəb olur.[11]
Ekzostozu
[redaktə | mənbəni redaktə et]Ekzostoz — artıq kalsiumun əmələ gəlməsi nəticəsində sümük üzərində yeni sümük əmələ gəlməsidir. O, diz qapağı üzərində formalaşdıqda xroniki ağrının səbəbi ola bilər.
Heyvanlarda
[redaktə | mənbəni redaktə et]Diz qapağı plasental məməlilərdə və quşlarda olur. Əksər kisəlilərdə yalnız kövrək, sümükləşməmiş bəzi növlərdə isə sümüklü diz qapaqları olur.[12]
Müasir birdəliklilərdə, ördəkburunlarda və yexidnalarda da diz qapağı mövcuddur.
Daha primitiv dördayaqlılarda, o cümlədən müasir amfibiyalarda və əksər sürünənlərdə (bəzi lepidozavrlar istisna olmaqla) yuxarı ayağın əzələ vətərləri bilavasitə baldır sümüyünə yapışır və diz qapağı yoxdur.[13] 2017-ci ildə məlum oldu ki, qurbağaların düşünülənin əksinə diz qapaqları var. Bu, diz qapağının 350 milyon il əvvəl dördayaqlıların ilk əmələ gəldiyi zaman yarandığı, lakin bəzi heyvanlarda sonra yox olması ehtimalını artırır.[14][15]
Həmçinin bax
[redaktə | mənbəni redaktə et]İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-05-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-11.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Platzer, Werner. Color Atlas of Human Anatomy, Vol. 1: Locomotor System (5th). Thieme Medical Publishers. 2004. səh. 194. ISBN 3-13-533305-1.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-07-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-12.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-07-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-12.
- ↑ Palmu, S.; Kallio, P.E.; Donell, S.T.; Helenius, I.; Nietosvaara, Y. "Acute patellar dislocation in children and adolescents: A randomized clinical trial". Journal of Bone and Joint Surgery. 90 (3). 2008: 463–470. doi:10.2106/JBJS.G.00072. PMID 18310694.
- ↑ 1 2 Dath, R.; Chakravarthy, J.; Porter, K.M. "Patella Dislocations". Trauma. 8. 2006: 5–11. doi:10.1191/1460408606ta353ra.
- ↑ Melloni, Pietro; Veintemillas, Maite; Marin, Anna; Valls, Rafael. Imaging Patellar Complications After Knee Arthroplasty // Arthroplasty - Update. 2013. doi:10.5772/53666. ISBN 978-953-51-0995-2. (CC-BY-3.0 Arxivləşdirilib 2011-02-23 at the Wayback Machine)
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-05-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-12.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-10-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-12.
- ↑ Douglas Dennis. "TKA in Patella Baja (Infera)". Orthobullets. 2017-02-25. İstifadə tarixi: 2019-02-08.
- ↑ Bentley, G. European Surgical Orthopaedics and Traumatology: The EFORT Textbook. Springer. 2014. 2766–2784. ISBN 978-3642347450.
- ↑ Herzmark MH. "The Evolution of the Knee Joint" (PDF). J Bone Joint Surg Am. 20 (1). 1938: 77–84. 2008-12-17 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-11-17.
- ↑ Romer, Alfred Sherwood; Parsons, Thomas S. The Vertebrate Body. Philadelphia, PA: Holt-Saunders International. 1977. səh. 205. ISBN 0-03-910284-X.
- ↑ "Frogs have hidden, ancient kneecaps". New Scientist. Jul 15, 2017.
- ↑ Virginia Abdala; və b. "On the presence of the patella in frogs". The Anatomical Record. 300 (10). Jul 2017: 1747–1755. doi:10.1002/ar.23629. PMID 28667673.
Xarici keçidlər
[redaktə | mənbəni redaktə et] Lüğətlər və ensiklopediyalar | |
|---|---|
| Normativ yoxlama |
