Elias Ceyms Kori

Elias Ceyms Kori — (12 iyul 1928[1][2][…]) — Amerika üzvi kimyaçısıdır. Nobel mükafatı laureatı (1990 il) — "Üzvi sintez nəzəriyyəsini və metodologiyasının inkişafına görə"[5][6]. O, çoxlu reagentlər və texnikalar işləyib hazırlamış, bir sıra mürəkkəb üzvi birləşmələrin sintezini həyata keçirmişdir. 20-ci əsrin ən məşhur kimyaçılarından biri. Harvard Universitetinin fəxri professoru, ABŞ Milli Elmlər Akademiyasının üzvü (1966 il)[7]. Milli Elm Medalı (1988 il), Volf Mükafatı (1986 il) və bir çox digər fəxri adların laureatı.

Elias Ceyms Kori
ing. Elias James Corey
Doğum tarixi 12 iyul 1928(1928-07-12)[1][2][…] (96 yaş)
Elm sahəsi kimya
İş yerləri
Təhsili
Üzvlüyü
Mükafatları Kimya üzrə "Nobel" mükafatı
ABŞ Milli Elmlər medalı American Institute of Chemists Gold Medal
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Bioqrafiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

E. Kori Bostondan 50 km aralıda, Massaçusets ştatının Methuen şəhərində livanlı mühacir ailəsində anadan olub. Anası E. Kori 18 aylıq olarkən dünyasını dəyişən atasının şərəfinə adını dəyişdirərək Elias qoymağa qərar verib. Böyük Depressiya zamanı onun dul qalmış anası, qardaşı, iki bacısı, bibisi və dayısı bir evdə yaşayırdılar. Elias Lorenz şəhərindəki katolik ibtidai məktəbində və orta məktəbdə oxuyub. Məktəbi bitirdikdən sonra Massaçusets Texnologiya İnstitutuna daxil olub.[8] MIT-də kimya üzrə bakalavr (1948 il) və doktorluq (1951 il) dərəcələri almışdır. Bundan dərhal sonra E. Kori Urbana-Şampeyndəki İllinoys Universitetində işləməyə başladı. 1959-cu ildə o, hazırda professorluq vəzifəsini icra etdiyi Harvard Universitetindən təklifi qəbul etdi.[9] London Kral Cəmiyyətinin xarici üzvü (1998 il). İnsanlığa Xəbərdarlığı (1992 il)[10] imzaladı və 2016-cı ildə Greenpeace, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və bütün dünya hökumətlərini genetik modifikasiya edilmiş orqanizmlərə (GMO) qarşı mübarizəni dayandırmağa çağıran məktub imzaladı[11][12][13]. Elias Kori 1961-ci ildən bəri Klar Kori (əslən Higham) ilə evlidir. Onların üç övladı var: David, Con və Susan.[14] Hər üçü Harvard Universitetində bakalavr dərəcəsi alıb.

Nailiyyətləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kimyəvi reagentlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Elias Korinin laboratoriyası üzvi sintezdə fəal şəkildə istifadə olunan və ya istifadə edilən çoxsaylı birləşmələr hazırlayıb:

  • Piridinium xloroxromat (PCC) və piridinium dikromat (PDC) spirtlərin aldehidlərə oksidləşməsi üçün reagentlərdir;
  • tert-butildimetilsilil efir (TBDMS), triizopropilsilil efir (TIPS) və metoksimetil efirr spirtlər üçün məşhur qoruyucu qruplardır;
  • Dils-Alder reaksiyasının asimmetrik katalizi və ketonların reduksiyası üçün bor tərkibli heterosiklik törəmələr.

Üzvi sintezin metodologiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kori-Bakşi-Şibati reagenti — Elias Korinin kimyaya verdiyi ən mühüm töhfələrdən biri retrosintetik analiz prinsiplərinin inkişafı və populyarlaşması, hədəf molekulun iterativ olaraq daha sadə prekursora çevrildiyi mürəkkəb üzvi birləşmələrin sintezinə yanaşma idi. Buna görə 1990-cı ildə kimya üzrə Nobel mükafatına layiq görülüb. Onun qrupunda aşağıdakı reaksiyalar da öyrənilib:

  • Kori-Bakşi-Şibata reduksiyası, eyniadlı reagentdən istifadə etməklə ketonların spirtlərə asimmetrik reduksiyası;
  • Kori-Fuks reaksiyası, aldehidlərin alkinlərə çevrilməsi;
  • Kori-Kim oksidləşməsi, birincili və ikincili spirtlərdən aldehidlərin və ketonların sintezi;
  • Kori-Uinter olefin sintez reaksiyası, vicinal spirtlərdən alkenlərin sintezi: diollar;[15]
  • Conson-Kori-Çaykovski reaksiyası, üç üzvlü halqaların (epoksidlər, aziridinlər, əvəz edilmiş siklopropanlar) sintezi üçün bir üsul.

Ümumi sintez

[redaktə | mənbəni redaktə et]

E. Kori və onun qrupu çoxlu sayda kompleks təbii birləşmələrin ümumi sintezini uğurla həyata keçirmiş, onların çoxu "klassik" hesab olunur:[16]

  • prostaqlandinlər F2α və E2;[17]
  • Eritronolid B;[18]
  • Ginkgolide B;[19]
  • Aspidofitin;[20]
  • və başqaları

Mükafatları və fəxri fərmanları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Guggenheim Təqaüdü (1956 il, 1968 il)[21]
  • 1960 – Təmiz Kimya üzrə ACS Mükafatı
  • 1968 — Ernest Günter Mükafatı[az]
  • 1970 — Yüzillik Mükafatı
  • 1971 — Sintetik Üzvi Kimyada Yaradıcı Əməyə görə ACS Mükafatı[de]
  • 1973 — Dikson mükafatı
  • 1973 — Laynus Poling mükafatı
  • 1976 — Artur Koup Mükafatı
  • 1978 — Franklin medalı
  • 1979 — Molekulyar Elmlər üzrə Cliff S. Hamilton Mükafatı, Nebraska-Lincoln Universiteti (ilk mükafata layiq görülmüş)
  • 1980 — Rozenstill mükafatı
  • 1981 — Kimya üzrə Pioner Mükafatı
  • 1982 — Paul Karrer Qızıl Medalı
  • 1983 — Tetrahedron Mükafatı
  • 1984 — Uillard Gibbs mükafatı
  • 1984 — Paracelsus Mükafatı
  • 1985 — Silliman mühazirəsi
  • 1986 — Kimya üzrə Volf mükafatı
  • 1988 — Robert Robinson Mükafatı
  • 1988 — ABŞ Milli Elm Medalı
  • 1989 — Yaponiya Mükafatı
  • 1990 — Kimya üzrə Nobel mükafatı
  • 1993 — Rodjer Adams Mükafatı
  • 2002 — ABŞ Milli Elmlər Akademiyasının Kimya Elmləri Mükafatı
  • 2004 — Pristli medalı
  • 2014 — Derek Barton Qızıl Medalı

Kitablarının siyahısı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • E. J. Kori, X.-M. Cheng. Kimyəvi sintezin məntiqi. — Wiley-Interscience, 1995. — 464 s. — ISBN 0-471-11594-0.
  • E. J. Kori, L. Kürti, B. Çako. Molekullar və Tibb. — Wiley, 2007. — 272 s. — ISBN 0-470-22749-4.
  • J. J. Li, E. J. Kori. Funksional qrup çevrilmələrinin reaksiyalarını adlandırın. — Wiley, 2007. — 768 s. — ISBN 978-0-471-74868-7.[22]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Usselman M. C. Elias James Corey // Encyclopædia Britannica (ing.).
  2. ↑ 1 2 Elias James Corey // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
  3. ↑ 1 2 Montenegro A. ORCID Public Data File 2023. 2023. doi:10.23640/07243.24204912.V1
  4. ↑ 1 2 NNDB (ing.). 2002.
  5. ↑ E. J. Corey, X-M. Cheng. The Logic of Chemical Synthesis. — New York: Wiley, 1995. — 436 p. — ISBN 0-471-11594-0.
  6. ↑ E. J. Corey. The Logic of Chemical Synthesis: Multistep Synthesis of Complex Carbogenic Molecules (Nobel Lecture) // Angew. Chem. Int. Ed. Engl.. — 1991. — Vol. 30. — P. 455. — doi:10.1002/anie.199104553.
  7. ↑ Кори, Элайас Джеймс на сайте Национальной академии наук США (англ.)
  8. ↑ Elias James Corey. The Nobel Prize in Chemistry 1990. Autobiography (англ.). Дата обращения: 19 мая 2010. Архивировано 6 апреля 2012 года.
  9. ↑ 2 февраля 2013 года
  10. ↑ Архивированная копия. Дата обращения: 26 августа 2011. Архивировано 26 августа 2011 года
  11. ↑ 107 Nobel laureates sign letter blasting Greenpeace over GMOs. Дата обращения: 30 июня 2016. Архивировано 29 июня 2016 года.
  12. ↑ Laureates Letter Supporting Precision Agriculture (GMOs). Дата обращения: 30 июня 2016. Архивировано 7 июля 2016 года.
  13. ↑ Список нобелевских лауреатов подписавших письмо. Дата обращения: 30 июня 2016. Архивировано 2 сентября 2017 года.
  14. ↑ Elias James Corey. The Nobel Prize in Chemistry 1990. Autobiography (англ.). Дата обращения: 19 мая 2010. Архивировано 6 апреля 2012 года.
  15. ↑ И. Л. Кнунянц (гл. ред.). Кори — Уинтера реакция // Химическая энциклопедия / Главный редактор И. Л. Кнунянц. — М.: "Советская энциклопедия", 1990. — Т. 2. — С. 471–472.
  16. ↑ K. C. Nicolaou, E. J. Sorensen. Classics in Total Synthesis: Targets, Strategies, Methods. — New York: Wiley-VCH, 1996. — 821 p. — ISBN 3-527-29231-4.
  17. ↑ E. J. Corey, N. M. Weinshenker, T. K. Schaaf, W. Huber. Stereo-controlled synthesis of dl-prostaglandins F2.alpha. and E2 // J. Am. Chem. Soc.. — 1969. — Vol. 91. — P. 5675–5677. — doi:10.1021/ja01048a062.
  18. ↑ E. J. Corey, S. Kim, S.-E. Yoo, K. C. Nicolaou, L. S. Melvin Jr., D. J. Brunelle, J. R. Falck, E. J. Trybulski, R. Lett, P. W. Sheldrake. Total synthesis of erythromycins. 4. Total synthesis of erythronolide B // J. Am. Chem. Soc.. — 1978. — Vol. 100. — P. 4620–4622. — doi:10.1021/ja00482a063.
  19. ↑ E. J. Corey, M. C. Kang, M. C. Desai, A. K. Ghosh, I. N. Houpis. Total synthesis of (±)-ginkgolide B // J. Am. Chem. Soc.. — 1988. — Vol. 110. — P. 649–651. — doi:10.1021/ja00210a083.
  20. ↑ F. He, Y. Bo, J. D. Altom, E. J. Corey. Enantioselective Total Synthesis of Aspidophytine // J. Am. Chem. Soc.. — 1999. — Vol. 121. — P. 6771–6772. — doi:10.1021/ja9915201.
  21. ↑ Элайас Кори на сайте Мемориального фонда Джона Саймона Гуггенхайма Архивная копия от 27 октября 2017 на Wayback Machine (англ.)
  22. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2024-01-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-16.