Fərhad və Şirin (Nakam)

Fərhad və Şirin — XIX əsr Azərbaycan şairi İsmayıl bəy Nakam (1829–1906) tərəfindən Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin" poemasının təsiri ilə yazılmış məsnəvidir.

Nakam əsərini 1898–1899-cu illərdə (h/q 1316) yazmış və öz xətti ilə köçürərək məcmuə yaratmışdır. Nakam da ənənəyə əsasən əsərin müqəddiməsində Allahı, peyğəmbəri nət etmişdir. Sonra da eşq vəməhəbbətdən söz açıb, Nizami haqqında fikir söyləmişdir:

“Şeyx Nizami ki, süxən sazdır, Bülbüli-qüds ilə həmavazdır... Nə xoş irad qılmış bu kəlami, Əleyhü rəhətü rəhman Nizami.” [1]

deyərək Nizami Gəncəvini xatırlayır, onun yaradıcılığına yüksək qiymət verir, özünü isə onun davamçısı adlandırır.

İsmayıl bəy Nakam özünü dastanlar qəhrəmanı olan Fərhad və Məcnunla müqayisə etmişdir. Eşq vadisinin divanəsi kimi Allahdan kömək istəmişdir:

“İlahi, babi-tövfiqin güşad et, Bəni tovfiqin ilə bərmurad et... Bəni Fərhadvəş gəh kuhən qıl, Gəhi Məcnun kimi bixiştən qıl.”

Əsərin müqəddiməsində vəhdəti-vücudla əlaqədar bir sıra misralardan görünür ki, şairin fəlsəfi dünyagörüşü mütərəqqi sufi tərzi-təfəkkürü ilə uyğun olmuşdur. O, bütün varlığı, kainatı, eşqi, aşiqi, məşuqəni və bütün sevgi və məhəbbət təzahürlərini ilahi bir qüvvədə, vahid bir məbdədə görmüş, hər bir şeyin yeganə, mütləq və ilahi qüvvədən əks olunduğunu düşünmüşdür.^[2]

İsmayıl bəy Nakam poemanı Sasani hökmdarları Hürmüz və Xosrovdan yox, Ərmənzəmin hökmdarı Məhinbanudan başlayır. Nakam da özündən əvvəlki müəlliflər kimi Şirini Məhinbanunun yeganə qardaşı qızı kimi təqdim edir. O da Şirinin gözəlliyini təsvir edir, onun kamalı haqqında söz açır:

“Sözü Şirin idi, əndaml Şirin, Sərapa şivəsi, həm namı Şirin.”

deyə Nakam Nizaminin "Xosrov və Şirin" poemasındakı Mədain əhvalatını, Şirin haqqında Şapurun Xosrova Məlumatını və Sasani sarayına aid digər hadisələri təkrarən nəzmə çəkməyi lazım bilməmişdir. Nakam bütün əsərdən yalnız Fərhada aid olan hissəni iqtibas edib Azərbaycan dilində nəzmə çəkmişdir.

Nizamidə Məhinbanu iki dəfə Xosrovu qarşılayır. Onun Şirinə olan məhəbbətini bildikdən sonra Şirinə namus və ismətin qorunması haqqında məsləhətlər verir, sonra isə vəfat edir. Nakam Məhinbanusunun heç Xosrovdan xəbəri olmur. O, Şirinin gələcəyi, şəxsi həyatı barədə heç bir təsəvvürü və məlumatı olmadan vəfat edir.

İsmayıl bəy Nakam da süd və sürü əhvalatını, otlaqların saraydan çox uzaq olması epizodunu Nizamidə olduğu kimi təkrar edir. Onun Şirinlə Fərhadı ilk görüşdən bir-birinə vurulurlar. Ancaq Nakam elə başlanğıcdan onları sevgili kimi görüşdürür:

“Gəlib küftarə, Şirini-suxəndan, Edib məşuquna min nazi-pünhan...”

deyə sözə başlayır. Nakam Şirin və Fərhadı uzun-uzadı danışdırır. Şirin Fərhadın kim və haralı olduğunu soruşduqda belə bir cavab alır:

“Dedi Fərhad kim, bir namuradəm, Adım Fərhaddır, Çini nijadəm.” [3]

Şirin əsas mətləb haqqında söz açıb, arzusunu Fərhada bildirdikdə, Fərhad Şirinin camalına o qədər heyran olur ki, gözəlin nə söyləyib, nə istədiyini belə başa düşə bilmir. Yalnız itaət əlaməti olaraq, əlini gözü üstə qoyub çııxır. Şirinin məqsədini isə qulluqçulardan öyrənir və elə oradan da birbaşa dağa gedib, qart daşlarla çarpşmağa, arx qazmağa başlayır.

Nakam əsərinin bu yerinə kimi Xosrovun adını da çəkmir, lakin elə ki, Fərhad və Şirinin eşq macərası hər yana yayılır, məsələ Xosrovun da qulağına çatır, onu narahat edir. Nakam, Xosrov və Şirin məsələsini əlaqələndirmədən birdən-birə Xosrovu meydana çıxarır:

“Dedilər Xosrovu Pərvizə nagah, Edib əhvalatdan ol şahi agah. Ki, Şirinə olub Fərhad məftun, Biyabəngərd olubdur, didə pürxun.”

Əhvalatdan həddən artıq hiddətlənən Xosrov Fərhadı hüuruna çağırtdırır. Nakam burada dərin mənalı, fəlsəfi bir ricətlə bir qızın iki aşiqi olması macərasını çox gözəl tərənnüm edir:

“Olarsa bir gövhər, iki xiridar, Olur ol gövhərin qədri pədidar.”

Nakam poemasında da, Fərhada Bisütun dağını yarıb, geniş bir yol açmaq vəzifəsi tapşırılır. Müvəffəq olduğu təqdirdə Şirinin vüsalına çatacağı vəd edilir. Nizamidən fərqli olaraq Nakam burada artırır ki, Fərhadın gündüzlər Bisütun dağını çapıb-parçalaması , gecələr isə Şirinin heykəli qarşısında dua etməsi xəbəri hər yana yayılır. Camaat hər tərəfdən Bisütuna tərəf axışıb, kuhkənin görüşünə gəlir.

Şirinin Bisütuna getməsi, Fərhadla görüşü, ona süd və şəkər piyaləsi verməsi, atının yorulması, Fərhadın atı Şirinlə birlikdə çiyninə götürüb Qəsri Şirinə yetirməsi əhvalatı təkrar edilir.

Nakamın Fərhadı eşq şəhidi olacağını qabaqcadan bilib, Şirindən rica edir: "Mən eşq qurbanı olduğum təqdirdə yeganə xahişim budur ki, mənim cənazəm üstünə gələsən, mənim dəfn mərasimimdə iştirak edəsən." Bu sözləri eşidən Şirin fə göz yaşları axıdır.

Sonradan Fərhadın ölüm xəbərini eşidən Şirin qara geyinib ona yas tutur.

Nakamın Nizamidən iqtibas etdiyi 1614 misralıq bu əsərdə ancaq Fərhad, Şirin və Xosrovun adları çəkilir. Nizami əsərində iştirak edən digər obrazlar burda yoxdur. Hadisələr də çox qısa və ixtisarla verilmişdi. Nizaminin poetik vüsəti, romantik lövhələri, rəngarəng səhnələri Nakamın əsərində öz əksini tapmmışdır. Şair Nizami poemasından bir hissəni iqtibas şəklində Azərbaycan dilinə tərcümə etmiş və burada bəzi sərbəstliklərə, əskildib-artırmalara yol vermişdir. Nakam həmçinin Vəhşi Bafqinin "Fərhad və Şirin"indən də beytlər, bəzən isə bütöv bir hissəni tərcümə edib əsərə artırmışdır.^[4]

• Q. Beqdeli – Şərq ədəbiyyatında "Xosrov və Şirin" mövzusu, Bakı, 1970

• Xosrov və Şirin
• Azərbaycan ədəbiyyatı